زبان ترکی آذربایجانی - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

ترکی آذربایجانی آذری، ترکی آذری Azərbaycan dili (خط لاتین)
تورکجه (خط فارسی-عربی)بیـان azærbajdʒan diliزبان بومـی در: ایران، آذربایجان، ترکیـه، ارمنستان، گرجستان، روسیـه، افغانستان، عراق، ترکمنستان، سوریـه[۱]قومـیت آذربایجانی ۳۰ - ۲۵ مـیلیون[۲][۳][۴]  (بدون تاریخ)

تبار:

سامانـه نوشتاری

لاتین و سریلیک درون جمـهوری آذربایجان و روسیـه، فارسی-عربی درون ایران.وضعیت رسمـی

 جمـهوری آذربایجان

 روسیـه - یکی از زبان‌های رسمـی داغستان.کدهای زبانایزو ۶۳۹-۱ azایزو ۶۳۹-۲ azeایزو ۶۳۹-۳ aze – inclusive code
Individual codes:
azj – آذربایجانی شمالی
azb – آذربایجانی جنوبیزبان‌شناسی بخشی از 44-AAB-a

زبان ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: معنی کارادایی در زبان ترکی آذربایجان تورکجه‌سی و با خط لاتین شده Azərbaycan Türkcəsi) زبانی از خانواده زبان‌های ترکی هست که توسط مردمان آذری درون قفقاز و خاورمـیانـه با دو گویش درون آذربایجان و سایر مناطق آذربایجانی‌نشین ایران و جمـهوری آذربایجان تکلم مـی‌شود. معنی کارادایی در زبان ترکی عمده تفاوت بین دو گویش درون تلفظ برخی لغات و تفاوت درون چند مورد گرامر ابتدایی مـی‌باشد.[۵] این زبان درون جمـهوری آذربایجان زبان رسمـی و در داغستان یکی از زبان‌های رسمـی مصوب فدراسیون روسیـه است. زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه زبان‌های اغوز زبانـهای ترکی هست و بـه ترکی استانبولی و ترکمنی بسیـار نزدیک است. ترکی آذربایجانی بـه عنوان زبان گفتاری همچنین درون نواحی شرقی ترکیـه و جنوب گرجستان[۶] و داغستان[۷] رایج است. زبان ترکی آذربایجانی از زبان‌های فارسی و عربی درون واژگان، سامانـه آوایی و گرامر تحت تأثیر قرار گرفته‌است.[۸][۹]

این زبان درون زبان‌ها و موقعیت‌های مختلف بـه نام‌های مختلفی نامـیده مـی‌شود، ازجمله: ترکی،[۱۰]تورکی،[۱۰]تورکو،[۱۱]تورکجه، آذربایجانی، ترکی آذربایجانی، آذری و ترکی آذری.

گروه‌بندی زبانی

ترکی آذربایجانی زیرشاخهٔ زبان‌های ترکی‌تبار و زبان اکثر مناطق ترک نشین ایران از جمله آذربایجان است.

سایر زیرشاخه‌های مختلف زبان ترکی موجود درون ایران عبارتند از:

• - ترکی قشقائی
• - ترکمنی
• - ترکی خلجی
• - ترکی خراسانی
• - ترکی شاهسونی
• - ترکی سنقری
• - ترکی افشاری

زبان ترکی آذربایجانی بـه صورت دوطرفه، توسط ترکمن‌ها و ترک‌ها (شامل ترکی استانبولی و لهجه‌های گفتاری نظیر زبان ترکی قبرسی، ترکمن‌های عراق و قشقایی) قابل فهم است.[۱۲][۱۳]

شمار گویشوران

در مورد شمار سخنگویـان بـه زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها متفاوت است. بنیـان این تفاوت، عدم ارائهٔ آمار رسمـی از سوی دولت ایران است. تمامـی ارقام ارائه‌شده بر اساس تخمـین است.

اتنولوگ جمعیت آذری زبان‌های ایرانی درون سال ۲۰۱۶ مـیلادی را ۱۰٬۹۰۰٬۰۰۰ مـی‌داند و گسترش آن را درون شمال (غربی) و مرکز ایران مـی‌داند.[۱۴][۱۵] منابع پژوهشی جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی درون ایران را ۱۵ مـیلیون نفر ذکر مـی‌کنند.[۱۶][۱۷]

کتابچهٔ سازمان سیـا ، شمار سخن‌گویـان ترکی آذربایجانی درون ایران را معادل ۱۶٪ کل جمعیت این کشور تخمـین زده‌است [۱۸]. تخمـین دانشنامـهٔ زبان کمبریج[۱۹] به منظور سال ۱۹۸۶، ۱۲ مـیلیون درون کل و ۷ مـیلیون درون ایران (۱۵٪) بوده‌است (با احتساب قشقایی‌ها). دانشنامـهٔ بین‌المللی زبانشناسی[۲۰] نیز درون تخمـین سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویـان بـه این زبان درون ایران را ۷،۷۶۰٬۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) براورد مـی‌کند کـه به تخمـین دانشنامـهٔ زبان کمبریج بسیـار نزدیک است. درون تخمـین‌های دیگر مانند سایت اتنولوگ جمعیت ایرانیـان آذری را ۱۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر اعلام کرده‌است.[۲۱]

همچنین سازمان سیـا درون سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمـهوری آذربایجان را ۹۰٫۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده‌است.[۲۲]

خط زبان ترکی آذربایجانی

تاریخچه نگارش بـه زبان آذربایجانی بـه قرن چهاردهم مـیلادی باز مـی‌گردد. امروزه درون آذربایجان ایران از خط عربی یـا فارسی به منظور نگارش استفاده مـی‌شود و در کشور آذربایجان مانند ترکیـه از خط لاتین استفاده مـی‌شود.[۵]

گفتنی هست که همخوان H درون زبانـهای ترکی وجود نداشته[۲۳] و بخش بزرگی از واژگانی کـه این همخوان درون آن‌ها بکار رفته وامواژه اند[۲۴] و در بقیـه نیز بر اثر تغییرات زبانی این همخوان بـه آن‌ها افزوده شده‌است.[۲۵]

جدول مقایسهٔ الفبای آذربایجانی[۲۶]

عربی[۲۷]

لاتین

سیریلیک

لاتین کنونی

آ ا A a А а A a ب B b Б б B b ج C c Ҹ ҹ C c چ Ç ç Ч ч Ç ç د D d Д д D d ائ‍ ئ‍ ‍ ئ E e Е е E e اَ ه ‍ه Ə ə Ә ә Ə ə ف F f Ф ф F f گ G g Ҝ ҝ G g غ Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ ح، ه H h Һ һ H h خ X x Х х X x ای‍̂ ی‍̂ ی̂ Ь ь Ы ы I ı ای‍ ی‍ ی I i И и İ i ژ Ƶ ƶ Ж ж J j ک K k К к K k ق Q q Г г Q q ل L l Л л L l م M m М м M m ن N n Н н N n اوْ وْ O o О о O o اؤ ؤ Ɵ ɵ Ө ө Ö ö پ P p П п P p ر R r Р р R r س، ث، ص S s С с S s ش Ş ş Ш ш Ş ş ت، ط T t Т т T t اۇ ۇ U u У у U u اۆ ۆ Y y Ү ү Ü ü و V v В в V v ی J j Ј ј Y y ز، ذ، ض، ظ Z z З з Z z

تحول درون خط ترکی آذربایجانی مدرن

در سده ۱۹ مـیلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای ترکی آذربایجانی را مطرح د. مـیرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروههای دیگر از جمله برخی فرهنگیـان و روحانیـان روبرو شد. صرف نظر از دغدغهٔ روحانیـان کـه معتقد بودند تغییر خط ارتباط مردم را با قرآن و دیگر متون دینی قطع خواهد کرد برخی اهالی فرهنگ اعتقاد داشتند کـه خط بخشی از هویت هر قوم را تشکیل مـی‌دهد و از آنجایی کـه چند صد سال هست که تمام متون ادبی ترکی و هزاران هزار کتاب درون این خط تالیف شده‌اند تغییر خط بـه نوعی یک گسستگی فرهنگی بـه وجود خواهد آورد. این مسئله درون دورهٔ بسیـار کوتاه جمـهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویکها چندین روزنامـه بـه خط لاتین درون باکو چاپ مـی‌شد؛ ولی خط عربی هنوز بـه کار گرفته مـی‌شد. درون سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین درون امور دولتی را بـه تصویب مجلس جمـهوری آذربایجان شوروی برساند.

تغییر بـه الفبای لاتین (۱۹۲۶)

در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک‌شناسی درون باکو برگزار شد. گردآمدگان تصمـیم گرفتند کـه خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک‌زبانان آذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد بـه رهبری آتاترک اصلاح خط درون ترکیـه بـه اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. درون همـین سال کمـیته‌ای بـه نام یئنی اَلیفبا (الفبای جدید) درون مسکو بـه تدوین الفبای یکدستی پرداخت کـه در تمامـی جمـهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا بـه مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.

تغییر بـه الفبای سیریلیک (۱۹۳۹)

در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگزین خط لاتین گردید. همچنین تدریس زبان روسی درون تمام مدارس اجباری اعلام شد. سیـاست تجزیـه ملتها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایـانـه مـی‌تواند از دلایل تغییر دوبارهٔ خط درون این دوره و عدم هماهنگی بین گروههای زبانی مشترک درون تدوین الفبای جدید باشد. ترس استالین کـه از اتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آن‌ها ترک بودند- سرکوب زبانـهای غیرروس درون محدودهٔ جغرافیـای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی بـه شدت ادامـه یـافت کـه تا سقوط این اتحادیـهٔ درون ۱۹۹۱ ادامـه داشت؛ ولی بعضی از این جمـهوریـها بعد از استقلال خود درون سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره بـه لاتین بر گرداندند.

تغییر دوباره بـه الفبای لاتین (۱۹۹۱)

در سال ۱۹۹۱ بعد از فروپاشی شوروی و استقلال جمـهوری آذربایجان الفبای لاتین دوباره رسمـی و الفبای سیریلیک کنار گذاشته شد. آثار مکتوب زیـادی بـه زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده‌است کـه تمامـی این کتب هنوز بـه خط لاتین درون دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q، ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. درون ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته مـی‌شود. البته از الفبای لاتین نیز بعضاً درون اینترنت استفاده مـی‌شود. درون حال حاضر زبانـهای ترکی کـه از الفبای لاتین استفاده مـی‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمـهوری آذربایجان)، ترکی ترکیـه، ترکمنی، قزاقی، ازبکی، اویغوری (بخشا) و تاتاری.

واژه‌سازی درون زبان ترکی آذربایجانی

دستور زبان ترکی آذربایجانی متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. درون زبان ترکی آذربایجانی صداهای خشن (O,U،A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü،E,Ə، İ) نمـی‌توانند درون ریشـه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق درون کلمـه مـی‌آیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژه‌های بیگانـه نیز که تا حد امکان تحت تأثیر این قانون قرار مـی‌گیرند. مانند کلمـه عربی حسین (Hoseyn) کـه در ترکی Hüseyn و کلمـه عربی عباس (Əbbas) کـه در ترکی (Abbas) گفته مـی‌شود. گروهی از ترکی آذربایجانی زبان‌ها هنگام صحبت بـه زبان‌های دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی مـی‌کنند.[۲۹][۳۰]

زبان ترکی آذربایجانی همانند سایر شاخه‌های زبان ترکی از نظر ساختاری جزو زبانـهای التصاقی به‌شمار مـی‌آید. درون این زبان ریشـه یک فعل یـا یک اسم را مـی‌توان با اضافه پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد.[۳۱]

افعال متعدی درون ترکی آذربایجانی با اضافه پسوند بـه افعال لازم ساخته مـی‌شود. بطور مثال: اوخشاماق=شبیـه بودن ← اوخشاتماق= شبیـه

افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یـازماق = نوشتن (متعدی)← یـازدیرماق = نویساندن (متعدی درجه دو)← یـازدیرتماق = وسیله نوشتنی را فراهم (متعدی درجه سه).[۳۲]

دیگر ویژگی‌های زبان‌شناختی

• زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از نظرِ ساختاری زبانی التصاقی است. منظور از زبان التصاقی یـا پس‌وندی این هست که بن فعل درون آغاز واژه قرار مـی‌گیرد و با افزودن پسوندها حالت‌های فعل تغییر مـی‌کند. مثال: گل (بیـا) گل‌دی (آمد)، گل‌دی‌لر (آمدند).
• در زبان ترکی آذربایجانی امکان ساختن فعل و مصدر از نام و صفت وجود دارد. مثال: قولاق (گوش)، قولاق‌لاماق (گرفتن از گوشِی به منظور تنبیـه، گوش گیری)؛ ال (دست)، ال‌له‌مک (ورز دادن)؛ سو (آب)، سولاماق (آب پاشیدن)؛ گؤزل (زیبا [صفت])، گؤزل‌لمـه‌ک (زیبا )، یئیین (تند [صفت]) یئیین‌لمک (شتاب گرفتن)؛ گؤز (چشم)، گؤزلوک (عینک)، گؤزلوک‌چو (عینک‌ساز یـا عینک‌فروش)، گؤزلوک‌چولوک (عینک‌سازی یـا عینک‌فروشی).
• افعال درون زبان ترکی تک‌جزئی و یک‌تکه هستند. ساختن فعل با استفاده از افعال معین یـا افعال کمکی بـه افعالی منحصر هست که از زبان عربی یـا فارسی بـه ترکی آذربایجانی وارد شده‌اند. این ویژگی انعطاف‌پذیری قابل توجهی درون زبان ترکی آذربایجانی به منظور ساختن واژه‌های جدید حتی با استفاده از وام‌واژه‌ها ایجاد مـی‌کند. مثال: تلفن، تلفن‌لاش‌ماق (تلفن زدن).
• برخلاف زبانـهای هندواروپایی کـه با افزودن یک پیشوند بـه ریشـه فعل، فعل جدید با معنی جدید ساخته مـی‌شود، درون زبان ترکی امکان ساختن افعال جدید از یک فعل وجود ندارد. ساخت فعل جدید از یک فعل محدود بـه ساختن فعل سببی است. مثلاً درون زبان فارسی افعال بردن، آوردن، فرآوردن، دربردن، درآوردن همگی از ریشـه بردن/وردن و با پیشوندهای "آ"، "در"، "فر" یـا ترکیبی از این پیشوندها (در+آ و فر+آ) ساخته شده‌است درحالی‌که درون زبان ترکی به منظور هر یک از این فعل‌ها ریشـه جداگانـه‌ای وجود دارد (بردن:آپارماق، آوردن:گَتیرمَک، درآوردن:چیخارتماق)و امکان ساختن یک فعل از دیگری وجود ندارد.
• از آنجا کـه در ترکی استانبولی زمان حال کامل(ماضی نقلی) وجود ندارد[۳۳] و برای این منظور واژگانی بـه همان گذشته ساده افزوده مـی‌شود که تا معنی ماضی نقلی از آن برداشت بشود[۳۴] برخی[۳۵] احتمال مـی‌دهند کـه صرف ماضی نقلی مانند «گلمـیشم» یـا «گلیپسن» (آمده ام، آمده ای) کـه در ترکی ترکیـه موجود نیست، نتیجهٔ تأثیر فعل ماضی نقلی درون زبان فارسی است.

تأثیرات زبان فارسی بر ترکی

زبان ترکی آذربایجانی شاید بعد از زبان ازبکی دومـین زبان از زبان‌های ترکی باشد کـه بیشترین تأثیر را از فارسی گرفته‌است. این تأثیر بیشتر درون واج‌شناسی، مجموعه لغات و ساختار بوده‌است و به صورت کمتر درون صرف این زبان بوده‌است. تأثیر عناصر زبان‌های ایرانی بر اغوزی از آسیـای مـیانـه آغاز شده‌است.[۳۶]

تأثیرات نحوی

جمله‌های مرکب درون ترکی تحت تأثیر زبان فارسی تغییر بنیـادینی کرده‌است. خیلی از حروف ربط درون زبان ترکی از پارسی وام گرفته شده‌است :ü (و)[۳۷] ve(و)، ya (یـا)، ägär(اگر)، čünki(چونکه), gah . . . gah(گه گاه)، häm(هم، نیز)، hämčinin(همچنین)، häṛčänd(هرچند)، härgah(هرگاه)، nä . . . nä(نـه ..نـه/neither)، näinki(نـه اینکه)، yainki(یعنی که)، yaxud(یـا)، zira(زیرا)، bälkä(بلکه)، hämišä(همـیشـه)، mägär(مگر).[۳۸]

بیشتر این حروف ربط با توجه ساختار متفاوت ترکی، درون ترکی وجود ندارند و برخی هم وجود دارند اما بـه صورت مستقل نمـی‌توانند بکار روند و تنـها درون جمله یـا عبارت مرکب بـه انتهای فعل یـا اسم مـی‌چسبند. بـه عنوان مثال درون ترکی نمـی‌توانید بگویید اگر الف و ب (if a and b) چرا کـه حرف ربط "و" وجود ندارد و همچنین معادل حرف ربط "اگر" درون ترکی (سه) فقط بـه انتهای فعل مـی‌چسبد. بـه همـین دلایل زبان ترکی عثمانی، ازبکی، ترکی آذری تحت تأثیر زبان فارسی تغییرات بنیـادینی کرده‌است؛ مانند نمونـه‌های زیر:[۳۹][۴۰][۴۱]

• حرف ربط کـه (که بـه صورت کی درون ترکی بـه کار مـی‌رود):
  • ترکی با حرف ربط فارسی: بیلیرسن کی، حسن هاردا ایشلیر؟
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسنین هاردا ایشلدیگینی بیلیرسن مـی؟
  • ترجمـه: مـیدانی[که] حسن کجا کار مـی‌کند؟
  • ترکی با حرف ربط فارسی: بو دولمانی کی گؤرورسن، منیم ننـه م پیشیریب.
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: گؤردوگون دولمانی منیم ننـه م پیشیریب.
  • ترجمـه: این دلمـه‌ای را کـه مـی‌بینی، مادر من پخته است.
• حرف ربط چونکه(که بـه صورت چونکی درون ترکی بکار مـی‌رود):
  • ترکی با حرف ربط فارسی: هئچ ذات دئمـه دی چونکی بیلیردی هئچ اونا اینانمایـاجاق.
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: هئچین اونا اینانمایـاجاغینی بیلدیگی اوچون هئچ نـه دئمـه دی.
  • ترجمـه: چیزی نگفت چونکه مـی‌دانستی او را باور نخواهد کرد.
• حرف ربط اگر:
  • ترکی با حرف ربط فارسی: اگر حسن بیله، گئدرم
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: حسن بیلسه، گئدرم
  • ترجمـه: اگر حسن بداند، مـی‌روم
• حرف ربط و:
  • ترکی با حرف ربط فارسی: من حسن و ح تانیرام
  • ترکی بدون حرف ربط فارسی: من حسنینن حسینی تانیرام
  • ترجمـه: من حسن و حسین را مـی‌شناسم.

تأثیرات صرفی

• پسوندهای زیـادی از فارسی درون زبان ترکی هست مانند -باز، -دان، -دار، -ی، -کار، -کش، -پرست، -ستان، -خانـه، -سان[۴۲][۴۳] و ...
• پیشوندهایی مانند بی-، به- و نـه- هنوز درون واژه‌سازی زبان ترکی استفاده مـی‌شوند. اگرچه درون زبان ترکی عثمانی بـه کرات استفاده مـی شده اما اخیراً استفاده از عناصر فارسی را محدود و ممنوع کرده‌اند.
• بسیـاری از گویش‌های ترکی از «تر» و «‌ترین» پارسی به منظور ساختن صفت همسنجشی استفاده مـی‌کنند.

تأثیرات ریخت‌شناسی

از نگاه ریخت‌شناسی یـا مورفولوژی: کاربرد بسیـاری از پسوندهای فارسی، مانند -باز، -ستان، -دار، -دان، -پرست، -کار، -گر و پیشوندهای فارسی مانند بی-، با- و نا- مانند «قماربار»، «همکار»، «بی ادب» یـا «نامرد.» کاربرد وجه التزامـی مشابه فارسی مانند «آلام» بـه جای «آلسام» (؟) (بخرم) کـه بنظر مـیرسد مخصوص ترکی آذری ایران باشد. درون صفت تفضیلی و عالی پرهیز از ادات «داها» و «ان» (تر، ترین)، مانند «بو اوندان یـاواشدی» بـه جای «بو اوندان داها یـاواشدیر» (این از آن آهسته تر است) و «لاپ گؤزل طبیعت» بـه جای «ان گؤزل طبیعت» (زیباترین طبیعت). با توجه بـه اینکه درترکی استانبولی زمان حال کامل(ماضی نقلی) وجود ندارد[۳۳] برخی [۳۵] حتی احتمال مـی‌دهند کـه صرف ماضی نقلی مانند «گلمـیشم» یـا «گلیپسن» (آمده ام، آمده ای) کـه در ترکی ترکیـه موجود نیست، نتیجهٔ تأثیر فعل ماضی نقلی درون زبان فارسی است.[۳۶]

تأثیرات واژگانی

زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از لحاظ واژه تحت تأثیر فارسی قرار گرفته‌است و وام‌واژه‌هایی از فارسی وارد این زبان شده‌اند. به منظور نمونـه:

• واژگانی: asan(آسان)، bar(بار، مـیوه)، javan(جوان)، girdä( گرد)، kar(کر، ناشنوا)، köhnä(کهنـه)، küčä(کوچه)، mis(مس)، payïz(پاییز)، šänbä(شنبه), turš(ترش)، dost(دوست)، ruzi(روزی)، آخشام[۴۴]، بایرام(پدرام) [۴۵] و...
• اصطلاحات : xahiš ediräm (خواهش مـی کنم)، güzäšt elä (گذشت کن)، xudahafiz (خداحافظ)، ...
• گرته برداری : xoš gäl (خوش آمد).
• ضمایر : här (هر)، här käs (هر)، heč (هیچ)، hämin (همـین)و ...
• پسوندها: sān(سان)[۴۶][۴۷]

اثرگذاری زبان ترکی بر فارسی

ازسوی دیگر زبان فارسی نیز وام‌واژه‌هایی را از زبان ترکی گرفته‌است.[۴۸] درون طول تاریخ،سرزمـین فارسی زبانان، از جمله فلات ایران، شاهد فرمانروایی سلسلسه‌هایی با منشأ ترکی بوده‌است و این عامل بر تأثیر متقابل زبانـهای فارسی و ترکی برهم مؤثر بوده‌است . غزنویـان، سلجوقیـان، تیموریـان، صفویـان و قاجاریـان هر یک تأثیر و ردپایی از خود بر فرهنگ و ادبیـات فارسی گذاشته‌اند. امروزه وام‌واژه ترکی بـه صورتی بین فارسی‌زبانان رواج دارد کـه بسیـاری از گویشوران از منشأ ترکی این کلمات آگاه نیستند.[۴۹]

ادبیـات ترکی آذربایجانی

اولین شکل شناخته شده درون ادبیـات آذربایجانی مربوط بـه شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی کـه یک دیوان شامل غزل فارسی و ترکی آذربایجانی سروده‌بود.[۵۲][۵۳] غزل‌های ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسن‌اوغلو ثبت کرده‌است.[۵۲]

در قرن چهاردهم مـیلادی آذربایجان، قفقاز و بخش‌های غربی ایران تحت سلطه حکومت‌های قره قویونلو و آق قویونلو بود.[۵۴] درون دوران این حکومت‌ها شاعرانی مانند قاضی برهان‌الدین، حبیبی و جهانشاه قراقویونلو با تخلص حقیقی زندگی مـی‌د؛ کـه نخستین آثار ترکی آذربایجانی را درون آن دوران از خود بـه جا گذاشته‌اند. اواخر قرن چهاردهم، زمان ظهور یکی از بزرگترین شعرای آذربایجانی، عمادالدین نسیمـی بود؛[۵۵]دیوان اشعار وی از بزرگترین دیوان شعرهای زبان‌های ترکی به‌شمار مـی‌رود.[۵۶][۵۷][۵۸] آموزه‌های صوفی و عرفانی حروفیـه از اواخر قرن ۱۴اُم که تا اوایل قرن ۱۵اُم مـیلادی رواج داشت[۵۹] عمادالدین نسیمـی یکی از برجسته‌ترین استادان دیوان ادبیـات درون تاریخ ادبی زبان‌های ترکی‌تبار بوده‌است.[۵۹] وی بـه زبان فارسی[۵۷][۶۰] و عربی[۵۹] نیز آثاری داشته‌است. بعد از معرفی سبک دیوان ادبیـات و غزل، عمادالدین نسیمـی درون قرن ۱۵اُم، شاعران مشـهور آذربایجانی چون شاه اسماعیل خطایی، قاسم انوار و محمد فضولی ادبیـات آذربایجانی را گسترش دادند.

کتاب دده قورقود نیز نام یکی از قدیمـی‌ترین داستانـهای اسطوره‌ای ترک‌های اغوز هست که درون حدود قرن شانزده مـیلادی بـه صورت مکتوب درون آمده‌است.[۶۱][۶۲] این مجموعه از ۱۲ داستان بـه نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی هست که زندگی، ارزشـهای اجتماعی و باورهای ایل‌های ترکی را نشان مـی‌دهد. قدمت داستانـها مربوط بـه قرنـهای چهاردهم و پانزدهم مـیلادی مـی‌باشد[۶۳][۶۴][۶۵].

شاعر قرن ۱۶اُم آذربایجانی، محمد فضولی غزل‌های فلسفی، تغزلی و بزمـی خود را درون زبان‌های ترکی آذربایجانی، عربی و فارسی مـی‌سرود. وی با بهره‌گیری از سنت‌های زیبای ادبی از محیط خود، و پیروی از مـیراث پشتیبانش، موجب شد که تا فضولی بـه یکی از چهره‌های برجسته ادبی جامعه ادبیـات آذربایجانی تبدیل شود. از محمد فضولی دیوان غزل و قصیده‌ای بـه یـادگار مانده‌است.

سبک شاعران آذربایجانی درون ادامـه قرن ۱۶اُم بـه سمت عاشیق‌ها رفت و قرن شانزدهم بعد از تثبیت سیطره سلسله صفوی بر ایران قویـاً توسعه یـافت؛ و شاه اسماعیل یکم با تخلص خطایی[۶۶] و بعد با پیدایش "سبک قوشما فرزند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و بعدتر شاه عباس دوم نیز درون گسترش ادبیـات آذربایجانی کوشید.[۶۷]قوسی تبریزی[۶۸] از شاعران مشـهور آذربایجانی‌زبان[۶۹] دو نسخه از دیوان ترکی آذربایجانی از وی بـه جا مانده‌است[۷۰] و صائب تبریزی شاعر تبریزی‌تبار اهل اصفهان نیز از معروف‌ترین شاعران عصر کلاسیک مـی‌باشند کـه هفده غزل بـه زبان ترکی آذربایجانی سروده‌است.[۷۱]

ادبیـات شفاهی آذربایجان

ادبیـات شفاهی مردم آذربایجان بـه قسمتی از ادبیـات مردم آذربایجانی، باورهای عامـه، افسانـه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، ضرب‌المثل‌ها و رسوم‌های دهان بـه دهان یـا بـه یـا نسل بـه نسل از نسل‌های گذشته بجا مانده گفته مـی‌شود.[۷۲][۷۳] ادبیـات شفاهی و عاشیقی آذربایجانی بـه علت مردمـی بودن، توانسته‌است بالندگی خود را بسیـار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و اصلی و کرم با سوژه‌های بسیـار متفاوتی به‌طور زنده توسط هنرمندان مردمـی پدید آمده‌اند. این داستان‌ها به منظور اولین بار درون قرن بیستم بـه صورت کتبی درون آمده و مانند بسیـاری از آثار ادبی جمع‌آوری شده‌اند.

بایـاتی‌ها یـا دوبیتی‌های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیـات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینـه جایگاه و تقدس خاصی بین ترک‌زبان‌ها و آذربایجانیـان دارد.[۷۴][۷۵]آتالار سؤزو یـا امثال زبان ترکی کـه عموماً پندهایی عاقلانـه و انسانی است. آغیلار (مرثیـه‌ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیـات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل مـی‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون دده‌قورقود، کوراوغلو، اصلی و کرم، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی،... از غنای ادبیـات شفاهی مردم آذربایجان آذربایجان سخن مـی‌گویند.

نام‌گذاری و شمارش اعداد درون ترکی آذربایجانی

شمارش اعداد از عدد یـازده بـه بعد درون زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی هست و از لحاظ دستوری و نوشتاری مطلقاً استثنایی درون آن وجود ندارد. بـه همـین دلیل یـادگیریِ آن آسان است. اعداد شامل: بیر (۱)، ایکی (۲)، اوچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوققوز (۹) است. به منظور نمونـه بـه این نام‌گذاری‌ها توجه کنید:[۷۶][۷۷]

• اون (۱۰) + بیر (۱)=اون بیر (۱۱)
• اون (۱۰) + آلتی (۶)=اون آلتی (۱۶)
• اییرمـی (۲۰) + سککیز(۸)=اییرمـی سککیز (۲۸)
• اوتوز (۳۰) + بئش (۵)=اوتوز بئش (۳۵)
• یئتمـیش (۷۰) + اوچ (۳)=یئتمـیش اوچ (۷۳)

• دوخسان (۹۰) + دوققوز (۹)=دوخسان دوققوز (۹۹)
• یوز (۱۰۰) + اللی (۵۰)=یوز اللی (۱۵۰)
• بئش یوز (۵۰۰) + آلتمـیش (۶۰)=بئش یوز آلتمـیش (۵۶۰)
• سککیز یوز (۸۰۰) + اوتوز اوچ (۳۳)=سککیز یوز اوتوز اوچ (۸۳۳)
• مـین (۱۰۰۰) + یوز اون بیر (۱۱۱)=مـین یوز اون بیر (۱۱۱۱)

• سه هشتم=سککیزده اوچ
• یک دوم=ایکی ده بیر (یـاریم)
• اوچ، اوسته گل بئش، برابر دیر سککیز (۸=۵+۳)
• هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مـین اوچ یوز یئتمـیش سککیز
• دو ممـیز بیست وپنج صدم (۲۵/۲)=ایکی تام، یوزده اییرمـی بئش

• دهها = اونلار، اونلارجا
• صدها = یوزلر، یوزلرجه
• هزارها = مـین‌لر، مـین لرجه
• مـیلیون و مـیلیـارد = مـیلیون و مـیلیـارد
• آلتی، چیخ ایکی، برابر دیر دؤرد (۴ = ۲ – ۶)

از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی بـه این زبان درون ایران و در بعضی از مناطق جمـهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد؛ و آن کاربرد کلمـه فارسی هشتاد بـه جای کلمـه ترکی آن یعنی ن است. البته کلمـه هشتاد درون این حالت تابع قواعد شمارش اعداد درون ترکی آذربایجانی است. این استثنا درون مورد آذربایجانی‌های شرق ترکیـه، گرجستان، داغستان و مناطق شمالی جمـهوری آذربایجان صادق نیست.[۷۸]

• شمارش اعداد از هشتاد که تا عدد نود درون زبان محاوره‌ای ترکی آذربایجانی درون ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰)، هشتاد بیر (۸۱)، هشتاد ایکی (۸۲)، هشتاد اوچ (۸۳)، هشتاد دؤرد (۸۴)، هشتاد بئش (۸۵)، هشتاد آلتی (۸۶)، هشتاد یئددی (۸۷)، هشتاد سککیز (۸۸)، هشتاد دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)
• شمارش اعداد هشتاد که تا عدد نود درون زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: ن (۸۰)، ن بیر (۸۱)، ن ایکی (۸۲)، ن اوچ (۸۳)، ن دؤرد (۸۴)، ن بئش (۸۵)، ن آلتی (۸۶)، ن یئددی (۸۷)، ن سککیز (۸۸)، ن دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)

چگونگی نامگذاری، شمارش و بیـان اعداد درون ترکی آذربایجانی درون جدول زیر ارائه شده‌است.[۷۹]

نامگذاری و شمارش اعداد درون ترکی آذربایجانی فارسی ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi فارسی ترکی آذربایجانی Azərbaycan Türkcəsi یک بیر Bir یکم بیراینجی Birinci یکمـین بیراینجی‌سی Birincisi دو ایکی İki دوم ایکی‌اینجی İkinci دومـین ایکی‌اینجی‌سی İkincisi سه اوچ Üç سوم اوچ‌اونجو Üçüncü سومـین اوچ‌اونجوسو Üçüncüsü چهار دؤرد Dörd چهارم دؤرداونجو Dördüncü چهارمـین دؤرداونجوسو Dördüncüsü پنج بئش Beş پنجم بئش‌اینجی Beşinci پنجمـین بئش‌اینجی‌سی Beşincisi شش آلتی Altı ششم آلتی‌اینجی Altıncı ششمـین آلتی‌اینجی‌سی Altıncısı هفت یئددی Yeddi هفتم یئددی‌اینجی Yeddinci هفتمـین یئددی‌اینجی‌سی Yeddincisi هشت سککیز Səkkiz هشتم سککیزاینجی Səkkizinci هشتمـین سککیزاینجی‌سی Səkkizincisi نـه دوققوز Doqquz نـهم دوققوزاونجو Doqquzuncu نـهمـین دوققوزاونجوسو Doqquzuncusu ده اون On دهم اون‌اونجو Onuncu دهمـین اون‌اونجوسو Onuncusu بیست اییرمـی İyirmi بیستم اییرمـی‌اینجی İyirminci بیستمـین اییرمـی‌اینجی‌سی İyirmincisi سی اوتوز Otuz سی‌ام اوتوزاونجو Otuzuncu سی‌امـین اوتوزاونجوسو Otuzuncusu چهل قیرخ Qırx چهلم قیرخ‌اینجی Qırxıncı چهلمـین قیرخ‌اینجی‌سی Qırxıncısı پنجاه اللی Əlli پنجاهم اللی‌اینجی Əllinci پنجاهمـین اللی‌اینجی‌سی Əllincisi شصت آلتمـیش Altmış شصتم آلتمـیش‌اینجی Altmışıncı شصتمـین آلتمـیش‌اینجی‌سی Altmışıncısı هفتاد یئتمـیش Yetmiş هفتادم یئتمـیش‌اینجی Yetmişinci هفتادمـین یئتمـیش‌اینجی‌سی Yetmişincisi هشتاد ن Səksən هشتادم ن‌اینجی Səksəninci هشتادمـین ن‌اینجی‌سی Səksənincisi نود دوخسان Doxsan نودم دوخسان‌اینجی Doxsanıncı نودمـین دوخسان‌اینجی‌سی Doxsanıncısı صد یوز Yüz صدم یوزاونجو Yüzüncü صدمـین یوزونجوسو Yüzüncüsü سیصد اوچ یوز Üç yüz سیصدم اوچ یوزاونجو Üç yüzüncü سیصدمـین اوچ یوزاونجوسو Üç yüzüncüsü هزار مـین Min هزارم مـین‌اینجی Mininci هزارمـین مـین‌اینجی‌سی Minincisi

صفت درون ترکی آذربایجانی

صفت‌ها کـه ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیـان مـی‌کند اغلب بـه همراه اسم مـی‌آیند. صفت درون ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) مـی‌آید: ساری آلما (سیب زرد)

• صفت اشاره: اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیـایند درون این صورت نقش صفت را ایفا مـی‌کنند.
• صفت مقدار: بـه صفتی اطلاق مـی‌شود کـه بر مقدار (قابل شمارش یـا غیرقابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم)، چوخ (زیـاد)، چوخ آز (خیلی کم)، اون (ده)، بیر (یک) ...
• صفت پرسشی: بـه همراه اسم مـی‌آید و درباره آن سؤال مـی‌کند: نئچه گون (چند روز)، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
• صفت مطلق: بـه ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره مـی‌کند: قوجا کیشی (پیرمرد)، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا)، گؤزل قیز ( زیبا)
• صفت برتر: این صفت درون ترکی آذربایجانی با افزودن کلمـه «داها» (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند «دان» بـه آخر اسم ساخته مـی‌شود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است)، داها اوجا (بلندتر)، داها بؤیوک (بزرگتر)، داها سرین (خنک تر)، برخی اوقات پسوند «راق» بـه آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را مـی‌رساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
• صفت برترین: ترکیب این صفت با اضافه حرف «ان» (Ən) بـه قبل از صفت بـه وجود مـی‌آید: ان گوزل (زیباترین)، ان اوجا (بلندترین)، ان یئنی (جدیدترین)[۸۰][۸۱]

نمونـه نگارش

الفبای عربی-فارسی الفبای لاتین ترجمـه فارسی متن اصلی بۆتون اینسانلار لیـاقت و حۆقوقلارینا گؤره آزاد و برابر دوْغولورلار. اوْنلارین شۆعورلاری و ویجدانلاری وار و بیربیرلرینـه مۆناسیبتده قارداشلیق و رۇحوندا داورانمالیدیرلار. Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad bərabər doğulurlar. Onların şüurları və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq runhunda davranmalıdırlar. همـه انسان‌ها آزاد بـه دنیـا مـی‌آیند و از لحاظ منزلت و حقوق با هم برابرند. آن‌ها صاحب عقل و وجدانند و باید نسبت بـه یکدیگر برادروار رفتار کنند. All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.

جستارهای وابسته

• ادبیـات ترکی
• زبان‌های ترکی
• الفبای زبان ترکی
• ویکی‌پدیـای آذربایجانی
• پسوندهای اسم‌ساز درون ترکی آذربایجانی

پانویس

منابع

• نظری بـه تاریخ آذربایجان، دکتر محمد جواد مشکور، ج ۱، تهران ۱۳۳۹، ص ۱۵۲
• تاریخچه تحول درون خط آذربایجانی
• الفبا درون دیگ جوشان سیـاست
• The Cambridge Encyclopedia of Language, David Crystal,Cambridge University Press, 1989
• Encyclopædia Britannica 2006 Ultimate Reference Suite DVD Version: 2006.01.00.000000000
• CIA Factbook

پیوند بـه بیرون

• درگاه ادبیـات آذربایجان
• لغت‌نامـهٔ آنلاین زبان‌های ترکی
• گزارش اتنولوگ به منظور زبان ترکی آذربایجانی
• مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی (به زبان فارسی)
• لغت‌نامـهٔ آنلاین ترکی آذربایجانی بـه ترکی استانبولی و بالعکس
• لغت‌نامـهٔ آنلاین انگلیسی، آلمانی، روسی، فرانسوی بـه ترکی آذربایجانی و بالعکس
• نرم‌افزار کامپیوتری منبع‌باز آزکانورت به منظور تبدیل دو طرفه خط لاتین و عربی زبان ترکی آذربایجانی
• اثرات زبان‌های ایرانی بر ترکی آذربایجانی. دانشنامـه ایرانیکا.

نسخهٔ زبان ترکی آذربایجانی ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد نسخهٔ زبان ترکی آذربایجانی جنوبى ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ زبان ترکی آذربایجانی موجود است.