دماوند - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

در فروردین ۱۳۸۷، خبرگزاری‌های ایران اخباری را درون رابطه با ثبت کوه دماوند درون فهرست آثار مـیراث جهانی یونسکو منتشر د. این خبرها کـه از خبرگزاری‌های گوناگون مانند خبرگزاری فارس منتشر شد کـه در آن، کوه دماوند را بـه عنوان نخستین اثر طبیعی ایران کـه در فهرست مـیراث طبیعی جهانی یونسکو بـه ثبت رسیده معرفی د.[۶۵] اما فریبرز دولت‌آبادی، معاون سازمان مـیراث فرهنگی درون گفتگو با خبرگزاری مـیراث فرهنگی این ادعا را رد و آن را سوءتفاهم دانست. وی ابراز کرد: «متأسفانـه برداشت اشتباهی از موضوع ثبت دماوند صورت گرفته و این خبر اشتباه است.»[۶۶]

روز ملی

روز ملی دماوند هم‌زمان با تیرگان درون مازندران با نام تیرماه سیزده شو درون شب سیزدهم آبان‌ماه برگزار مـی‌شود.[۶۷] انجمن دوست داران دماوند کوه، هر ساله این جشن را درون روز سیزدهم تیر درون دامنـه‌های قله دماوند درون «شـهر رینـه لاریجان شـهرستان آمل» برگزار مـی‌کنند. این جشن بـه ثبت ملی نیز رسیده‌است.[۶۸] مراسم برف چال نیز یکی دیگر از مراسمـی هست که درون اواسط اردیبهشت درون شـهرستان آمل، درون مرتع اَسک وش بین رینـه و پلور انجام مـی‌شود. هر سال درون فصل بهار برف‌های باقی‌مانده از زمستان درون دامنـهٔ کوه دماوند جمع‌آوری مـی‌شود و در گودالی ریخته مـی‌شود. این کار، یک دوراندیشی و پیش‌بینی هست تا آب کافی به منظور تابستان ذخیره شود. بعد از پایـان مراسم، جشن و خوردن غذاست کـه فقط مردها حق شرکت درون آن را دارند. زن‌ها درون روستای اسک مـی‌مانند و مراسم و جشن مربوط بـه خود را برگزار مـی‌کنند.

موسیقی ملی

موسیقی ملی کوه دماوند درون روز جشن تیرگان درون سال ۱۳۹۱ با صدای سالار عقیلی درون بین ۹ هزار نفر رونمایی شد.[۶۹]

تصویر روی اسکناس

در یک صد سال گذشته تصویر کوه دماوند بارها بر روی یـا پشت اسکناس‌های رسمـی منتشره ایران بـه چاپ رسیده‌است:

کوهنوردی

اولینی کـه ادعای صعود بـه دماوند را کرده‌است ابودلف خزرجی هست که درون سال ۲۹۲ ه (۹۰۵م) درون سفرنامـه خود بـه صعودش اشاره کرده‌است و شرحی از قله دماوند داده‌است. بعد از وی قزوینی، مسعودی، ابن فقیـه و نیز ناصر خسرو اشاراتی بـه صعود دماوند داشته‌اند.[۷۰]

در زمان‌های قدیم عدّه‌ای خود را بـه قلهٔ دماوند رسانیده بودند. ناصر خسرو درون سفرنامـه‌اش نوشته‌است کـه گویند بر سر دماوند چاهی هست که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند.[۷۱] صاحب آثار البلاد و اخبار العباد با نقل قولی دست دوم مـی‌گوید کـه عدّه‌ای از اهالی آن نواحی مـی‌گفته‌اند کـه در طی پنج روز و پنج شب بـه قلهٔ دماوند رسیده‌اند و قلهٔ آن را مسطح با مساحت صد جریب یـافته‌اند گرچه از دور بـه مخروط مـی‌ماند.[۷۲]

اما اولین صعود اروپاییـان بـه قله دماوند را مـی‌توان بـه توماس هربرت انگلیسی درون سال ۱۰۰۶ش (۱۶۲۷م) از جبهه جنوبی نسبت داد.[۷۰] پس از وی صعود موفقیت‌آمـیز بـه قلهٔ دماوند درون سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته‌است.[۲] همچنین نخستین صعود مستند ایرانی بـه این قله، بـه سال ۱۸۵۷ بازمـی‌گردد کـه تیم سرهنگ محمدصادق‌خان قاجار ارتفاع آن را ۶۶۱۳ ذرع تعیین نمود.[۳۱]

مسیرهای اصلی صعود

برای رسیدن بـه قله دماوند، مسیرهای مختلفی وجود دارند کـه شناخته‌شده‌ترین آن‌ها این جبهه‌ها هستند:

• جبههٔ شمالی؛ مسیر صعود این جبهه از مـیان دو یخچال سیوله (سمت راست) و دوبی سل (سمت چپ) صورت مـی‌گیرد. مسیر شمالی از سنگ بزرگ واقع درون جنوب غربی روستای ناندل شروع مـی‌شود. این مسیر دو جان‌پناه درون ارتفاع‌های ۴۰۰۰ متر معروف بـه جان‌پناه۴۰۰۰)) و ۴۷۰۰ متر (معروف بـه جان‌پناه ۵۰۰۰) دارد. ابتدای مسیر دشت ناندل هست و مسیر قبل و بعد از جان‌پناه ۵۰۰۰ با دست بـه سنگ همراه است. این مسیر بـه غیر از سرای ابتدایی آب آشامـیدنی ندارد و در قسمت‌های پایـانی شیب زیـادی دارد کـه منجر بـه سنگینی کوله و سختی صعود است.[۷۳]
• جبههٔ شمال شرقی؛ مسیر شمال شرقی بـه نسبت مسیرهای دیگر طولانی‌تر است. این مسیر از روستای حاجی دلا درون شمال قله آغاز مـی‌شود و پس از عبور از سرا و دشت چمن بـه جان‌پناه تخت فریدون مـی‌رسد و پس از جان‌پناه تخت فریدون با تراورس یخچال عروسکا درون انتهای مسیر با یـال شمالی یکی مـی‌شود و به قله مـی‌انجامد. برگشت از مسیر شمال شرقی معمولاً بـه علت وجود شن اسکی بزرگ از سمت روستای گزنـه و منطقه استله سر انجام مـی‌گیرد.[۷۳]
• جبههٔ غربی؛ مسیر غربی از پارکینگ درون ارتفاع حدود ۳۴۰۰ متر آغاز مـی‌شود و پس از حدود ۳ ساعت کوهپیمایی بـه پناهگاه سیمرغ مـی‌رسد و با ادامـه مسیر بر روی یـال غربی بـه قله منتهی مـی‌شود. درون پناهگاه سیمرغ آب وجود دارد و شیب انتهای مسیر غربی بـه نسبت زیـاد است.[۷۳]
• جبههٔ جنوبی؛ از سمت جنوب شرقی کوه. پلور، رینـه، سرا و بارگاه سوم درون این مسیر قرار مـی‌گیرند. رایج‌ترین و پرترددترین مسیر صعود بـه دماوند مسیر جنوبی است. کوهپیمایی این مسیر از مکانی موسوم بـه دوراهی آغاز مـی‌شود کـه در آن راه خاکی بـه سمت مسجد از مسیر آسفالت بین پلور و رینـه جدا مـی‌شود. بعد از عبور از مسجد و سرا بـه بارگاه سوم مـی‌رسد و پس از آن با صعود از یـال مستقیم جنوبی و عبور از کنار آبشار یخی بـه تپه گوگردی و در نـهایت قله مـی‌انجامد. پاکوب‌های این مسیر بـه علت تردد بالا بسیـار واضح و همچنین درگیری با سنگ درون این مسیر وجود ندارد.[۷۳]

آسان‌ترین این مسیرها جبهه جنوبی و سخت‌ترین آن‌ها جبهه شمالی است.[۷۴] سه جبهه شمالی، جنوبی و شمال شرقی درون نزدیکی روستاها قرار گرفته‌اند و همچنین همگی دارای جان‌پناه درون مـیان راه هستند.[۷۵] در مسیر جنوبی، آبشاری وجود دارد کـه همـهٔ سال یخ‌زده‌است و تنـها درون تابستان‌های بسیـار گرم، جاری مـی‌شود کـه به همـین دلیل بـه آن آبشار یخی گفته مـی‌شود. این آبشار با قرار داشتن درون ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریـا مرتفع‌ترین آبشار خاورمـیانـه است.[۷۶]

پناهگاه‌ها

تاکنون ۷ جان‌پناه و پناهگاه درون مسیرهای اصلی صعود دماوند ساخته شده‌است کـه عبارتند از:[۷۳]

• مسجد صاحب الزمان کـه در سال ۱۳۷۱ و در ارتفاع ۳۰۰۰ متری یـال جنوبی ساخته شده‌است.
• جان‌پناه بارگاه سوم (قدیم) کـه در سال ۱۳۴۶ و در ارتفاع ۴۲۰۰ جبهه جنوبی ساخته شده‌است. این پناهگاه بـه علت سقوط بهمن درون زمستان سال ۱۳۵۱ از بین رفت و پس از یک سال، بنای سنگی جایگزین آن شد. درون پیرامون آن مکان‌هایی به منظور چادر زدن آماده شده‌است.
• پناهگاه بارگاه سوم (جدید) کـه در سال ۱۳۸۷ و حدود ۵۰ متر بالای جان‌پناه قدیم (بارگاه سوم) درون یـال جنوبی ساخته شده‌است. این پناهگاه شامل اتاق‌های کمک‌های اولیـه، انبار کوله، انبار عمومـی، غذاخوری، آشپزخانـه، ظرفشویی کوهنوردان، اتاق مدیریت، اتاق خواب عمومـی، اتاق خواب اختصاصی و سرویس بهداشتی عمومـی است.
• پناهگاه سیمرغ کـه در سال ۱۳۷۴ و در ارتفاع ۴۲۰۰ متری جبهه غربی ساخته شده‌است.
• جان‌پناه تخت فریدون کـه در سال ۱۳۵۵ و در ارتفاع تقریبی ۴۴۰۰ متری از یـال شمال شرقی ساخته شده‌است.
• جان‌پناه فلزی ۴۰۰۰ کـه در سال ۱۳۶۰ و در ارتفاع ۴۰۰۰ متری یـال شمالی ساخته شده‌است.
• جان‌پناه فلزی ۵۰۰۰ کـه در ارتفاع ۴۶۳۰ متری یـال شمالی ساخته شده‌است ولی معروف بـه جان‌پناه ۵۰۰۰ است.

به علاوه قرارگاه‌های کوهنوردی پلور درون جبهه غربی و رینـه درون جبهه جنوبی تسهیلاتی مانند وسیله رفت‌وآمد که تا پای صعود، امکان شب‌مانی و راهنمای کوهنوردی ارائه مـی‌دهد.

یخچال‌های معروف

• یخچال سیوله (جبهه شمالی)
• یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)
• یخچال عروسکها (جبهه شمالی)
• یخچال دره یخار (شمال شرقی)
• یخچال خورتاب سر
• یخچال شمال غربی
• یخچال غربی

آبشار

آبشار یخی درون جبههٔ جنوبی کوه دماوند آبشاری یخ زده وجود دارد کـه در جهان منحصر بـه فرد است. بلندی آن ۷ متر و قطر آن ۳ متر مـی‌باشد. یخ آن هیچ‌گاه ذوب نمـی‌شود. درون فصل تابستان، هر روز بر اثر تابش آفتاب درون حدود ظهر و یک ساعت بعد از ظهر، دمای هوا بـه بالای صفر مـی‌رسد و به دنبال آن آب بسیـار کمـی جاری مـی‌شود و در حدود ۴ بعد از ظهر، دمای هوا بـه زیر صفر مـی‌رسد و یخ ذوب شده دوباره منجمد مـی‌شود و به این ترتیب آبشاری یخی پدید مـی‌آید کـه همواره یخ زده‌است. درون بالای این آبشار گودالی وجود دارد کـه در تمام طول سال پوشیده از برف است. آبشار یخی کوه دماوند با قرار داشتن درون ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریـا مرتفع‌ترین آبشار درون خاورمـیانـه مـی‌باشد.

پوشش گیـاهی

در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیـاهان فراوان و گوناگونی مـی‌رویند کـه برخی از آن‌ها فقط درون یک ارتفاع خاصی دیده مـی‌شود. گیـاهان این منطقه کـه به اسم دماوند نامگذاری شده‌اند عبارتند از: کلاه مـیرحسن دماوندی، کزل دماوندی، بومادران دماوندی، پیرگیـاه دماوندی، ریش قوش دماوندی، فراموشم مکن دماوندی، زنگوله‌ای دماوندی، کتانی دماوندی و ماشک دماوندی. درون ارتفاع ۳۲۰۰ که تا ۳۵۰۰ متر علف و بته‌های بلند و خاردار و به هم پیوسته وجود دارند. برخی از انواع بته‌های خاردار دماوند عبارتند از: کلاه مـیر حسن دماوندی، خارپشتی، گونـه‌های هزار خار (مانند گون)، بته‌های بنفش رنگ اسپرس پشته‌ای و گچ دوست گل سنگی. از گونـه‌های ورموت (افسنتین) نیز درون دماوند وجود دارند کـه عبارتند از: درمنـهٔ کوهی، درمنـهٔ معطر، درمنـهٔ کوهسری و گونـهٔ فراوان درمنـهٔ شرقی. برخی دیگر از گونـه‌های گیـاهای دماوند عبارتند از: کاج آلپ، اسپرس کوهی نیمـه کروی، گون، یـاسمن صخره‌ای، ازمکی کوهسری، پیربهار دنایی، شبدر شاه بلوطی، ترشک کوهسری، دغدغک البرزی، پلاخور بوته‌ای، گالش انگور، تیره گل، نسترن وحشی، قفقازی، رُز گردآلود، گز، علف بره، چمن آراراتی، چمن گندمـی آسیـای مرکزی، جاروی علفی بامـی، علف قرمز، جو چمنزار، ملیکای بی زبانک، علف صورتی، چاودار هراتی، شبه یولاف شکننده، ریش سنبل، خشخاش طناز، شکرتیغال و شکرتیغال مشـهدی، چون جاشیر، سریش و در جاهای مرطوب زبان طلا، پیرسنبل، قدومـهٔ پرشاخه، جعفری فرنگی معطر، بادرنجبویـهٔ دنایی، خاکشیر تلخ کوتوله، گل بی مرگ طلایی، پنجه برگ نقره گون، آزاد بری، پنجه برگ همدانی، دنایی، سنبلهٔ ارغوانی و مـینای پرکپهٔ برگ نقره‌ای. دامنـهٔ کوه دماوند درون ارتفاع ۲۰۰۰ که تا ۳۵۰۰ متری کاملاً پوشیده از شقایق است. این شقایق منحصر بـه فرد درون دنیـا شناخته شده‌است و با نام شقایق لار و رینـه درون کتاب‌های معتبر گیـاه‌شناسی جهان بـه ثبت رسیده. همچنین این منطقه از لحاظ مرتع و چراگاه بسیـار غنی است؛ حتی درون ارتفاعات بلند دماوند نیز (زیر چهار هزار متر) از این بابت فقر چندانی وجود ندارد.[۷۷]

پوشش جانوری

این منطقه بـه دلیل موقعیت ویژهٔ آن کـه از شمال بـه جنگل و از جنوب بـه کوه‌های هم‌مرز کویر مشرف است، مـیزبان انواع مختلفی از جانوران است، از جمله:

جانوران شکارچی چهارپا روباه، شغال، سگ و گرگ درون پیرامون دماوند پراکنده‌اند. این جانوران که تا ارتفاع ۴۰۰۰متری کوه دماوند هم دیده مـی‌شوند. خرس‌ها هم درون این منطقه وجود دارند، اما بیشتر درون غرب و شمال دیده مـی‌شوند و از ارتفاعات بلند دوری مـی‌کنند.

جانوران گیـاه‌خوار کل‌وبز، قوچ‌ومـیش، گراز، خرگوش. بـه جز حیوانات گراز و خرگوش کـه در دشت‌های کوهپایـه‌ای کوه دماوند زندگی مـی‌کنند، دیگر جانوران فصل‌های گرم را درون ارتفاعات سپری کرده و با سرد شدن هوا بـه مرور ارتفاع کم مـی‌کنند. این جانوران که تا ۵۰۰۰ متری هم بالا مـی‌روند.

پرندگان از پرندگان شکارچی، عقاب طلایی، جغد و خفاش را مـی‌توان نام برد. دیگر پرندگان این منطقه تیـهو، کبک، بلدرچین، سیـاه و طوطی دارکوب هستند.

دیگر جانوران تقریباً ۵ نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، انواع خانوادهٔ موش‌ها و گورکن درون این منطقه دیده مـی‌شوند. بیشتر گزنده‌های این محدوده سم مـهلکی ندارند؛ حتی نیش خطرناک‌ترین خزنده‌ها نیز که تا چند ساعت بعد از گزش قابل درمان است. درون کوه دماوند، گزندگان درون ارتفاعات بالاتر از ۴۰۰۰متر، بسیـار کم بـه چشم مـی‌خورند.

بر روی قلهٔ دماوند، لاشـهٔ یخ زدهٔ چند حیوان دیده مـی‌شود. این لاشـه‌ها چندین سال هست که درون این مکان دیده مـی‌شوند و شامل حیواناتی مانند و بز کوهی است. دلیل راه‌یـابی این حیوانات بـه قلهٔ کوه دماوند و مرگ آن‌ها بـه خوبی مشخص نیست؛ شاید بـه دلیل وجود گاز گوگرد، سرما، گرسنگی یـا غیره مرده باشند.

آسیب‌ها

مـهمترین عوامل آسیب بـه دماوند عبارت‌اند از:

• معدن‌کاوی
• جاده‌کشی
• چرای بیش از حد دام
• زباله

مشکلات دیگری کـه کوه دماوند و محدودهٔ پیرامون آن را تهدید مـی‌کنند عبارت‌اند از: ساخت‌وساز بی‌ضابطه، تصرف منابع طبیعی به منظور استفادهٔ غیرقانونی و شخصی، افزایش جمعیت انسانی و خودروها، حضور بیش از اندازهٔ گردشگران بدون آن‌که آموزش‌های لازم درون رابطه با طبیعت‌گردی و حفظ محیط زیست بـه آن‌ها داده شود، نوشتن یـادگاری درون طول مسیر (به‌ویژه بر فراز قلهٔ دماوند)، نصب تابلوهای یـادبود و پرچم‌های گروه‌ها و یـادگاری‌های کشته‌شدگان، کمبود اقامتگاه و تبلیغات نامناسب.[۷۸]

نگارخانـه

• چشم‌اندازی از کوه دماوند

• فروردین ۱۳۸۸

• نمایی از کوه دماوند از درون هواپیما

• ۱۴ فروردین ۱۳۸۷

• دهانـه قله دماوند

• نمایی از درون هواپیما

پانویس

منابع

• اسدی طوسی. گرشاسپ‌نامـه. بـه اهتمام حبیب یغمایی. چاپ دوم. تهران: طهوری، ۱۳۵۴. 
• درویش‌زاده، علی. زمـین‌شناسی ایران. دانش امروز، ۱۳۷۰. 
• پیرنیـا، حسن (مشیرالدوله). تاریخ ایران باستان. چاپ سوم. تهران: مؤسسهٔ انتشارات نگاه، ۱۳۸۵. شابک ‎دوره۹۶۴-۳۵۱-۱۹۵-۲. 
• تورج دریـایی. شاهنشاهی ساسانی. ترجمـهٔ مرتضی ثاقب‌فر. چاپ یکم. نشر ققنوس، ۱۳۸۳. شابک ‎۹۶۴-۳۱۱-۴۳۶-۸. 
• دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامـه دهخدا جلد ۲۳ شماره مسلسل ۲۰۱. زیر نظر دکتر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامـه. 
• دیـاکونوف، ایگور مـیخائیلوویچ. تاریخ ماد، برگردان کریم کشاورز، شرکت انتشارات علمـی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۸۳، شابک ‎۹۶۴-۴۴۵-۱۰۶-۶
• راوندی، مرتضی. تاریخ اجتماعی ایران. پوشینـه دوم، چاپ سوم، انتشارات امـیرکبیر
• سلطان‌زاده، حسین. ««صعود بـه دماوند، گرد گردن‌فراز ایران»». خبرگزاری مـیراث فرهنگی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی درون ۰۷ مـه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده درون ۲۴ آوریل ۲۰۰۷. 
• سیرو، ماکسیم. کاروانسرهای ایران و ساختمان‌های کوچک مـیان راه‌ها. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، بدون تاریخ انتشار. 
• شـهیدی مازندرانی، حسین. فرهنگ شاهنامـه (نامان و جای‌ها). تهران: نشر بلخ، ۱۳۷۷. شابک ‎۹۶۴-۶۳۳۷-۱۵-۵. 
• شیرآقایی، نگین. گزارشی از وضعیت دماوند بعد از خروج گاز از قله. . روزنامـه اعتماد، ش. ۱۳۶۵ (۲۳ فروردین ۱۳۸۶). 
• طبری، محمد بن جریر. تاریخ الرسل و الملوک [تاریخ بلعمـی]. ترجمـهٔ ابوعلی بلعمـی. با تکملهٔ ابوعلی بلعمـی و تصحیح محمدتقی بهار و کوشش محمد پروین گنابادی. چاپ سوم. تهران: زوّار، ۱۳۸۵. شابک ‎۹۶۴-۴۰۱-۰۹۴-۹. 
• فخرالدین اسعد گرگانی. ویس و رامـین. با مقدمـه تصحیح و تحشیـهٔ محمد روشن و دو گفتار از صادق هدایت و مـینورسکی. چاپ دوم. تهران، ۱۳۸۱. شابک ‎۹۶۴-۶۴۹۴-۱۱-۰. 
• فرنبغ دادگی. بندهش. گزارنده مـهرداد بهار. تهران: توس، ۱۳۷۸. شابک ‎۹۶۴-۳۱۵-۲۹۲-۸. 
• قزوینی، زکریـا بن محمد. آثار البلاد و اخبار العباد (نسخهٔ برخط).  (بازدید ۲۵ آوریل ۲۰۰۷)
• کسروی، احمد. «نـهاوند-دماوند». درون کاروندروی (مجموعهٔ ۷۸ رساله و گفتار از احمدروی). بـه کوشش یحیی ذکاء. چاپ دوم. تهران: شرکت سهامـی کتاب‌های جیبی، ۲۵۳۶. 
• محمدی، محمد. «آثار فرهنگی ایران و سرگذشت آن درون حملهٔ اعراب». درون فرهنگ ایرانی پیش از اسلام وآثار آن درون تمدن اسلامـی و ادبیـات عربی. چاپ سوم. تهران: انتشارات توس، ۱۳۷۴. 
• مصاحب، غلامحسین (سرپرست). مدخل «دماوند» درون دائرةالمعارف فارسی. جلد اول، چاپ سوم ۱۳۸۱.
• معین، محمد. فرهنگ‌نامـه فارسی جلد پنجم، اعلام. چاپ نـهم. تهران: مؤسسه انتشارات امـیرکبیر، ۱۳۷۵. شابک ‎۹۶۴-۰۰-۰۱۶۴-۳. 
• ناصرخسرو. سفرنامـه. بـه کوشش محمد دبیرسیـاقی. چاپ ششم. تهران: زوّار، تابستان ۱۳۷۵. شابک ‎۹۶۴-۴۰۱-۰۰۹-۴. 
• نصرتی، مسعود. دماوند خاستگاه اساطیر ایران‌زمـین. نشر تربت، ۱۳۸۱. شابک ‎۹۶۴-۴۰۳-۱۰۱-۶. 
• یـاحقی، محمدجعفر. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی درون ادبیـات فارسی. چاپ دوم. تهران: سروش، ۱۳۵۷. 
• «Mt. Davamand, Iran» ‎(انگلیسی)‎. Template:Spaceflight. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی درون ۰۷ مـه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده درون ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «کوه دماوند» ‎(انگلیسی)‎. وب‌سایت قلمرو کوهستانی ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی درون ۰۷ مـه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده درون ۱۸ آوریل ۲۰۰۷. 
• نقشـه راهنمای صعود بـه قله‌های البرز مرکزی. تهران: موسسهٔ جغرافیـایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۷۸. شابک ‎۹۶۴-۳۴۲-۰۸۶-۸. 
• «نگاهی بـه ایران؛ سرزمـین و حکومت». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی درون ۰۷ مـه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده درون ۱۸ آوریل ۲۰۰۷. 
• «آتشفشان دماوند» ‎(انگلیسی)‎. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی درون ۰۷ مـه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده درون ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «کوه دماوند». وبگاه Pars Times. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی درون ۰۷ مـه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده درون ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «یک مسوول: علت تغییر رفتار قله دماوند درون دست تحقیق است». ایرنا. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی درون ۰۷ مـه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده درون ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «اطلس زمـین‌شناسی راه‌ها» ‎(انگلیسی)‎. پایگاه ملی داده‌های علوم زمـین. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی درون ۰۷ مـه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده درون ۲۱ آوریل ۲۰۰۷. 
• «An Introduction to Prominence» ‎(انگلیسی)‎. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی درون ۰۷ مـه ۲۰۱۲. بازبینی‌شده درون ۲۵ آوریل ۲۰۰۷. 

جستارهای وابسته

• بیکنی
• رشته‌کوه البرز
• هفت کوه آتشفشانی

پیوند بـه بیرون