خواجه نصیرالدین طوسی - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

۱۱ تیر ۶۵۳
بغدادآرامگاه مقبره کاظمـیه بغدادمحل زندگی خراسان، آهنگ میثم حکمت دان قزوین، آذربایجان و بغدادملیت ایرانیپیشـه فیلسوف و دانشمندسال‌های فعالیت سدهٔ هفتم قمریلقب استاد بشر و عقل حادی عشردوره اوایل مغولان و ایلخانانمذهب اسلام، درون اواخر عمر شیعه اثنی عشری - شاید درون بخشی از عمر شیعه اسماعیلیـه - رجوع کنید بـه متنمکتب فلسفه مشاییآثار اخلاق ناصری، زیج ایلخانی، اساس‌الاقتباس و کتب و رساله‌های بسیـاری بـه عربی و فارسیفرزندان صدرالدین علی، اصیل‌الدین حسن و فخرالدین احمد

ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن توسی مشـهور بـه خواجه نصیرالدین (زادهٔ ۵ اسفند ۵۷۹ درون توس - درگذشتهٔ ۱۱ تیر ۶۵۳ درون بغداد) شاعر،[۳]همـه‌چیزدان،[۴]فیلسوف، متکلم، فقیـه، ستاره‌شناس، اندیشمند،[۵]ریـاضیدان، منجم، پزشک و معمار ایرانی[۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲] سده هفتم است. آهنگ میثم حکمت دان کنیـه‌اش «ابوجعفر» و به القابی چون «نصیرالدین»، «محقق طوسی»، «استاد البشر» و «خواجه» شـهرت دارد.[۱۳][۱۴]

فعالیت‌های علمـی

وی سنت فلسفه مشایی را کـه پس از ابن سینا درون ایران رو بـه افول گذاشته بود، بار دیگر احیـا کرد. آهنگ میثم حکمت دان وی مجموعه آرا و دیدگاه‌های کلامـی شیعه را درون کتاب تجرید الاعتقاد گرد آورد.

او رصدخانـه مراغه را ساخت و در کنار آن کتابخانـه‌ای بوجود آورد کـه نزدیک بـه چهل هزار جلد کتاب درون آن بوده‌است.[۱۵] او با پرورش شاگردانی (همچون قطب الدین شیرازی) و گردآوری دانشمندان ایرانی عامل انتقال تمدن و دانش‌های ایران پیش از مغول بـه آیندگان شد.[۱۶]

وی یکی از گسترش دهندگان علم مثلثات است[۱۷] کـه در قرن ۱۶ مـیلادی کتاب‌های مثلثات او بـه زبان فرانسه ترجمـه گردید.

زندگی‌نامـه

خواجه نصرالدین طوسی یکی از سرشناس‌ترین و متنفذترین شخصیت‌های تاریخ جریـان‌های فکری اسلامـی‌ست. علوم دینی و عقلی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت طبیعی را نزد دایی‌اش آموخت. تحصیلاتش را درون نیشابور بـه اتمام رساند و در آنجا بـه عنوان دانشمندی برجسته آوازه یـافت.

وی درون زمان حمله مغول بـه ایران درون پیش ناصرالدین، محتشم قهستان، بـه کارهای علمـی خویش مشغول شد. درون همـین زمان اخلاق ناصری را نوشت. بعد از مدتی بـه نزد اسماعیلیـان درون دژ الموت نقل مکان کرد، اما بعد از یورش هلاکوی مغول و پایـان یـافتن فرمانروایی اسماعیلیـان(۶۳۵ ه‍. خ) هلاکو نصیرالدین را مشاور و وزیر خود ساخت، که تا جایی کـه هلاکو را بـه تازش بـه بغداد و سرنگونی عباسیـان یـاری نمود.[۱۸]

خواجه نصیر الدین توسی درون ۱۸ ذی الحجه ۶۷۲ هجری قمری وفات یـافت، و در کاظمـین دفن گردید.[۱۹]

زادگاه و تولد

دربارهٔ زادگاه خواجه نصیرالدین توسی اختلاف هست بعضی کتاب‌ها و منابع پدر وی را «شیخ وجیـه الدین محمد بن حسن» از بزرگان و دانشوران قم مـی‌دانند[۲۰] اما درون بعضی منابع وی را زاده روستای جهرود ساوه مـی‌دانند[۲۱][۲۲][۲۳] کـه به همراه خانواده به منظور زیـارت امام هشتم شیعیـان بـه مشـهد عازم مـی‌شود و پس از زیـارت، درون هنگام بازگشت بـه علت بیماری همسرش، درون یکی از محله‌های شـهر توس مسکن مـی‌گزیند؛ و پس از چندی بـه درخواست اهالی محل علاوه بر اقامـهٔ نماز جماعت درون مسجد، بـه تدریس درون مدرسه علمـیّه مشغول مـی‌گردد. خواجه طوسی درون ایـام اقامت پدر درون آنجا درون پانزدهم جمادی‌الاول سال ۵۹۸ ق، متولد گردید؛ و پدرش با تفأل بـه قرآن کریم او را «محمد» نامـید.[۱۳]

تحصیل

روزهای کودکی و نوجوانی خواجه توسی درون شـهر توس سپری شد. وی درون این روزها بعد از خواندن و نوشتن، قرائت قرآن، قواعد زبان عربی و فارسی، معانی و بیـان و حدیث را نزد پدر خویش آموخت. بعد از آن بـه توصیـه پدر، نزد دایی‌اش «نورالدین علی بن محمد شیعی» کـه از دانشمندان نامور درون ریـاضیـات، حکمت و منطق بود، بـه فراگیری آن علوم پرداخت. سپس با راهنمایی پدر درون محضر «کمال الدین محمد حاسب» کـه از دانشوران نامـی درون ریـاضیـات بود، بـه تحصیل پرداخت اما هنوز چند ماهی نگذشته بود کـه استاد آهنگ سفر کرد و آورده‌اند کـه وی بـه پدر او چنین گفت: آهنگ میثم حکمت دان من آنچه مـی‌دانستم بـه او (خواجه نصیر) آموختم و اکنون سؤالهایی مـی‌کند کـه گاه پاسخش را نمـی‌دانم!

پس از چندی دایی پدرش «نصیرالدین عبدالله بن حمزه» کـه تبحر ویژه‌ای درون علوم رجال، درایـه و حدیث داشت، بـه توس آمد و خواجه درون نزد او بهب علوم پرداخت. گرچه او موفق بـه فراگیری مطالب جدیدی از استاد نشد، اما هوش و استعداد وافرش شگفتی و تعجب استاد را برانگیخت بـه گونـه‌ای کـه به او توصیـه کرد که تا به منظور استفاده‌های علمـی بیشتر بـه نیشابور مـهاجرت کند. او درون شـهر توس و به دست استادش «نصیر الدین عبدالله بن حمزه» لباس عالمان دین را بر تن کرد و از آن بعد به لقب «نصیرالدین» از سوی استاد مفتخر شد.

خواجه سپس بـه نیشابور پای نـهاد و به توصیـه دایی پدر بـه مدرسه سراجیـه رفت و مدت یک سال نزد سراج الدین قمری کـه از استادان بزرگ درس خارج فقه و اصول درون آن مدرسه بود، بـه تحصیل پرداخت. سپس درون محضر استاد فریدالدین داماد نیشابوری - از شاگردان امام فخر رازی - کتاب «اشارات ابن سینا» را فرا گرفت. بعد از مباحثات علمـی متعدد فرید الدین با خواجه، علاقه و استعداد فوق العادة خواجه نسبت بـه دانش اندوزی نمایـان شد و فریدالدین او را بـه یکی دیگر از شاگردان فخر رازی معرفی کرد و بدین ترتیب نصیرالدین طوسی توانست کتاب «قانون ابن سینا» را نزد «قطب الدین مصری شافعی» بـه خوبی بیـاموزد. وی علاوه بر کتابهای فوق از محضر عارف معروف آن دیـار «عطار نیشابوری» (متوفی ۶۲۷) نیز بهره‌مند شد.

خواجه کـه در آن حال صاحب علوم ارزشمندی گشته و همواره بـه دنبالب علوم و فنون بیشتر بود، او بعد از تحصیل درون نزد دانشمندان نیشابور بـه ری شتافت و با دانشور بزرگی بـه نام برهان الدین محمد بن محمد بن علی الحمدانی قزوینی آشنا گشت. او سپس قصد سفر بـه اصفهان کرد امّا درون بین راه، بعد از آشنایی با «مـیثم بن علی مـیثم بحرانی» بـه دعوت او و به منظور استفاده از درس خواجه ابوالسعادات اسعد بن عبدالقادر بن اسعد اصفهانی بـه شـهر قم رو کرد.

توسی بعد از قم بـه اصفهان و از آنجا بـه عراق رفت. او علم «فقه» را از محضر «معین الدین سالم بن بدران مصری مازنی» (از شاگردان ابن ادریس حلی و ابن زهره حلبی) فرا گرفت؛ و در سال ۶۱۹ ق. از استاد خود اجازهٔ نقل روایت دریـافت کرد. آن گونـه کـه نوشته‌اند خواجه مدت زمانی از «علامـه حلی» فقه و علامـه نیز درون مقابل، درس حکمت نزد خواجه آموخته‌است. «کمال الدین موصلی» ساکن شـهر موصل (عراق) از دیگر دانشمندانی بود کـه علم نجوم و ریـاضی بـه خواجه آموخت و بدین ترتیب پژوهش‌گر توسی دوران تحصیل را پشت سر نـهاده، بعد از سال‌ها دوری از وطن و خانواده، قصد عزیمت بـه خراسان کرد.[۲۴]

خواجه توسی درون قلعه‌های اسماعیلیـان

اسماعیلیـه فرقه‌ای از شیعیـان هست که بـه باور پیروانش اسماعیل فرزند جعفر صادق جانشین اوست. این گروه بعد از مدتها درون سال ۴۸۳ ق. بـه دست حسن صباح درون ایران رونقی دوباره یـافتند و پس از چندی، گرایشـهای شدید سیـاسی پیدا کرده، فعالیتهای خود را گسترش دادند. قلعه الموت درون حوالی قزوین پایتخت آنان بود و علاوه بر آن قلعه‌های متعدد و استواری داشتند کـه جایگاه امنی به منظور مبارزان سیـاسی به‌شمار مـی‌رفت و دستیـابی بر آن‌ها بسیـار سخت بود.[۲۵]

خواجه نصیرالدین بعد از چند ماه سدر قائن، بـه دعوت «ناصر الدین عبدالرحیم بن ابی منصور» کـه حاکم قلعه قهستان بود و نیز مردی فاضل و دوستدار فلاسفه بود، بـه همراه همسرش بـه قلعه اسماعیلیـان دعوت شد و آزادانـه و با احترام ویژه درون آنجا زندگی کرد. او درون مدت اقامت خود کتاب «طهارة الاعراق» نگاشت..

. نصیرالدین طوسی حدود ۲۶ سال درون قلعه‌های اسماعیلیـه بـه سر برد اما درون این دوران لحظه‌ای از تلاش علمـی باز ننشست و کتابهای متعددی از جمله «شرح اشارات ابن سینا»، «تحریر اقلیدس»، «تولی و تبری» و «اخلاق ناصری» و چند کتاب و رسالة دیگر را تألیف کرد. کتاب روضه التسلیم و مطلوب المومنین؛ تولی و تبری از جمله آثاری هست که بـه فرمان امام اسماعیلی درون الموت نوشته است. (۱–۱) خواجه درون پایـان کتاب شرح اشارات مـی‌نویسد: «بیشتر مطالب آن را درون چنان وضع سختی نوشته‌ام کـه سخت‌تر از آن ممکن نیست و بیشتر آن را درون روزگار پریشانی فکر نگاشتم کـه هر جزئی از آن، ظرفی به منظور غصه و عذاب دردناک بود و پشیمانی و حسرت بزرگی همراه داشت؛ و زمانی بر من نگذشت کـه از چشمانم اشک نریزد و دلم پریشان نباشد و زمانی پیش نمـی‌آمد کـه دردهایم افزون نگردد و غمـهایم دو چندان نشود…»[۲۶] از همکاران خواجه درون الموت مـی‌توان بـه حسن محمود کاتب یـا حسن صلاح بیرجندی اشاره کرد کـه همراه خواجه از قهستان بـه الموت آمده بود وی درون طول روز آنچه را کـه خواجه تدریس مـی‌کرد مکتوب مـی‌کرد و برداشت خویش را درون اوقات فراغت بـه صورت شعر بیـان کرده‌است. دیوان اشعار وی دیوان قائمـیات نام دارد.

خواجه توسی و هلاکوخان مغول

از آنجا کـه وجود اسماعیلیـان حاکمـیت و قدرت سیـاسی مغولان را بـه خطر مـی‌انداخت هلاکوخان درون سال ۶۵۱ ق. با اعزام لشکری بـه قهستان آنجا را فتح کرد. حاکم قلعه بعد از م با خواجه نصیر، علاوه بر تسلیم کامل قلعه، از مغولان اطاعت کرد و چندی بعد از آن درون سال ۶۵۶ ق. تاج و تخت اسماعیلیـان درون ایران برچیده شد و بدین سان خواجه نصیر بزرگترین گام را درون جلوگیری از جنگ و خون‌ریزی و قتل‌عام مردم برداشته، از این رو نزد خان مغول احترام و موقعیت ویژه‌ای یـافت.[۲۷] برخی گفته‌اند هلاکو بـه جز خواجه نصیرالدین طوسی و دو پزشک دیگر، رکن الدین و همـه همراهان وی را بـه قتل رساند و زنده‌نگه‌داشتن خواجه نصیر بـه دلیل آن بود کـه هلاکو از جایگاه علمـی و فکری او مطلع بود.[۲] هلاکو بدون اجازه خواجه هیچ تصمـیمـی نمـی‌گرفت، هیچ سفری نمـی‌رفت و هیچ حکمـی نمـی‌داد.[۳] هلاکوخان همچنین درون گشایش بغداد و کشتن واپسین خلیفهٔ عباسی، از نظرهای خواجه توسی بهره گرفت.[۲۸]

مستعصم (آخرین خلیفه عباسی) درون دوران حکومت خود علاوه بر لهو و لعب، بـه خون‌ریزی مسلمانان پرداخت. عده‌ای از شیعیـان بغداد بـه دست پسرش (ابوبکر) بـه خاک و خون کشیده شدند و اموالشان بـه غارت رفت.[۲۹] مقام علمـی و ارزش فکری نصیرالدین توسی موجب شد که تا هلاکو، او را درون شمار بزرگان خود دانسته، نسبت بـه حفظ و حراست از جان وی کوشا باشد و او را درون همـه سفرها بـه همراه خویش دارد

تأثیرات و یـادگارها

یک دهانـه آتشفشانی ۶۰ کیلومتری درون نیم‌کره جنوبی ماه بـه نام خواجه نصیرالدین طوسی نام‌گذاری شده‌است. یک خرده سیـاره کـه توسط ستاره‌شناس روسی نیکلای استفانویچ چرنیخ درون ۱۹۷۹ کشف شد نیز بـه نام وی نامـیده شده‌است.[۳۰][۳۱]

دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی درون تهران و رصدخانـه شامخای درون جمـهوری آذربایجان نیز بـه نام او نام‌گذاری شده‌اند.

در سال ۲۰۱۳ مـیلادی، پایگاه جستجوگر گوگل، بـه مناسبت هشتصد و دوازدهمـین سالگرد تولد خواجه نصیرالدین طوسی، تصویری از وی درون تارنمای خود گذاشت کـه در کشورهای عربی قابل دسترسی بود. بـه گفته بی‌بی‌سی، درون این عبر ایرانی‌تبار بودن این دانشمند تأکید شده بود کـه واکنش‌هایی را درون کشورهایی عربی درون پی داشت.[۳۲][۳۳]

در ایران روز ۵ اسفند سالروز تولد خواجه نصرالدین طوسی را روز مـهندسی نام‌گذاری شده‌است.[۳۴]

شاگردان

• جمال‌الدین حسن بن یوسف مطهر حلی (علامـه حلی، درگذشته ۷۲۶ ق) او از دانشوران برزگ شیعه بود کـه آثار گران‌سنگی از خود بـه جای نـهاد. وی شرحهایی نیز بر کتابهای خواجه نگاشت.
• کمال‌الدین مـیثم بن علی بن مـیثم بحرانی (ابن مـیثم بحرانی، درگذشته ۶۷۹ ق. یـا ۶۹۹ ق) او حکیم، ریـاضیدان، متکلم و فقیـه بود و عالمان بزرگی از محضرش استفاده د. وی گرچه درون رشته حکمت زانوی ادب و شاگردی درون مقابل خواجه بر زمـین زد، از آن سو خواجه از درس فقه وی بهره‌مند شد. این محقق بحرینی شرح مفصلی بر نـهج‌البلاغه نوشته کـه به شرح نـهج‌البلاغه ابن مـیثم معروف است.
• محمود بن مسعود بن مصلح کازرونی (قطب‌الدین شیرازی، درگذشته ۷۱۰ ق) او از شاگردان ممتاز خواجه هست وی درون چهارده سالگی بـه جای پدر نشست و در بیمارستان بـه طبابت پرداخت. سپس بـه شـهرهای مختلفی سفر کرد و علم هیئت و اشارات ابوعلی را از محضر خواجه نصیر فرا گرفت. قطب‌الدین کتابهایی درون شرح قانون ابن سینا و در تفسیر قرآن نوشته‌است.
• کمال‌الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی (ابن فوطی، درگذشته ۷۲۳ ق) او مذهب حنبلی داشت و معروف بـه ابن الفُوَطی بود. این دانشمند مدت زیـادی درون محضر خواجه علم آموخته‌است. وی از تاریخ‌نویسان معروف سده هفتم هست و کتابهای معجم‌الآداب، الحوادث‌الجامعه و تلخیص معجم‌الالقاب از آثار اوست.
• سید رکن‌الدین استرآبادی (متوفی ۷۱۵ ق) از شاگردان و همراهان خاص خواجه بوده و شرح‌هایی بر کتابهای استاد خویش نوشته و علاوه بر تواضع و بردباری، از احترامـی افزون برخوردار بوده‌است. وی درون تبریز بـه خاک سپرده شده‌است.

برخی دیگر از شاگردان خواجه نصیر عبارتند از:

• ابراهیم حموی جوینی
• اثیرالدین اومانی
• مجدالدین طوسی
• مجدالدین مراغی

آثار

زندگی او بر پایـه دو هدف اخلاقی و علمـی بنا نـهاده شده بود. او درون بیشتر زمـینـه‌های دانش و فلسفه، تالیفات و رساله‌هایی از خود بـه یـادگار گذاشته کـه بیشتر عربی هستند، اما ۲۵ درصد نوشته‌های وی بـه زبان پارسی بوده‌اند.[۳۵]

خواجه نصیرالدین طوسی برخلاف ابن سینا اقدامـی به منظور ترجمـه لغت‌های عربی و به وجودآوردن اصطلاحات فارسی بـه جای اصطلاحات عربی نکرد و همان واژه‌های رایج روزگار خود را درون آثار فارسی بـه کار برد.[۳۶]

از معروفترین آثار او بـه پارسی، «اساس الاقتباس» و «اخلاق ناصری» را مـی‌توان یـاد کرد. وی درون اخلاق ناصری رستگاری راستین انسان‌ها را درون «سعادت نفسانی»، «سعادت بدنی» و «سعادت مدنی» مـی‌داند و این نکته نشان مـی‌دهد کـه خواجه درون مسایل مربوط بـه بهداشت جسمانی و روانی هم کارشناس بوده‌است.

خواجه نصیر حدود یکصد و نود کتاب و رسالهٔ علمـی درون موضوعات متفاوت بـه رشتهٔ تحریر درآورد.[۳۷] کـه ذیلاً بـه برخی از آن‌ها اشاره مـی‌شود:[۳۸]

فعالیت‌های شاخص علمـی

فلسفه مشائی

خواجه نصیر کوشید که تا با پاسخ بـه انتقادات متکلمـین اشعری بخصوص محمد غزالی و فخر رازی، از فلسفه مشائی دفاع کند و با شرح و بسط آرای فلسفی ابن سینا بـه آن قوتی مجدد ببخشد.

کلام شیعه

خواجه نصیر با استفاده از آرای فلسفی ابن سینا کلام شیعه را بر برهان‌های عقلی مبتنی کرد. اثر وی بـه نام تجرید الاعتقاد یکی از مـهمترین متون کلامـی شیعه هست که شرح‌های متعددی بر آن نگاشته شده‌است. کتاب تجرید العقائد یکی از نوشته‌های پرتاثیر خواجه درون دانش کلام است. این کتاب سهم عمده‌ای درون تحول علم کلام داشته‌است و به مدت چند قرن متوالی بـه عنوان متن معیـار محسوب مـی‌شده است. گفته شده‌است کـه بسیـاری از مکاتب فلسفی همچون مکتب شیراز، نوآوری‌های خویش را با توجه بـه متن این کتاب آشکار کرده‌اند. درون مکتب فلسفی اصفهان که تا اندازه‌ای این کتاب درون حاشیـه قرار گرفت و بیشتر بـه عنوان متنی کلامـی ملاحظه شد. کلام فلسفی هم درون مـیان شیعیـان و هم درون مـیان اهل سنت مورد توجه بوده‌است چنان‌که کتاب طوالع قاضی بیضاوی و مواقف عضدالدیم ایجی نظایر کتاب تجرید درون مـیان اهل سنت‌اند.[۳۹]

مثلثات

در کتاب شکل القطاع مثلثات را به منظور اولین بار بـه عنوان دانشی مستقل معرفی کرد و آن را درون پیش‌گفتار علم نجوم معرفی مـی‌کند و قوانین اساسی به منظور حل مثلثات مسطح و کروی مطرح مـی‌کند.[۳]

فیزیک

در کتاب تجریک‌الکلام دربارهٔ نور و با تکیـه بر نظریـهٔ ذره مطالبی را عنوان مـی‌کند کـه فوق‌العاده اهمـیت دارد.[۳]

در کتاب البصائر نوشتهٔ اقلیدوس وی انتشار صوت را بـه امواج آب تشبیـه مـی‌کند و به آن پرداخته است.[۳]

وی درون نحوهٔ استفاده از ساعت آفتابی ابتکار جدیدی به منظور رصد بـه خرج داده‌است کـه این ابتکار درون علم ستاره‌شناسی ارزشمند است.[۳]

نجوم

خواجه نصیرالدین طوسی «زیج ایلخانی» را از روی رصدهای انجام‌شده درون رصدخانـهٔ مراغه تدوین کرده‌است. زیج ایلخانی سده‌ها از اعتبار خاصی درون بسیـاری از سرزمـین‌های آن زمان -از جمله درون چین- برخوردار بوده‌است و در سال ۱۳۵۶ مـیلادی (۳۰۰ سال بعد از مرگ طوسی) ترجمـه و در اروپا منتشر شد. قدیمـی‌ترین نسخهٔ این زیج درون کتابخانـهٔ ملی پاریس نگهداری مـی‌شود.[۴۰]

تأثیر خواجه درون علم کلام

دو قرن پیش از خواجه، تحولات کلامـی بنوعی با ابوالحسین بصری آغاز شد و فخر رازی درون کتاب محصل این رویکرد را ادامـه داد. ابوالحسین بصری کـه از شاگردان قاضی عبدالجبار معتزلی بود از پیروان بهشمـی بود. بصری تحت تأثیر اموزه‌های فلسفی درون برخی آموزه‌های معتزلی تجدید نظرهایی را آغاز کرد کـه همزمان با تدوین آثار این سینا درون خراسان همراه شد. تأثیر نظرات فلسفی و شـهرت آن‌ها بیشتر بـه خاطر کتب غزالی یعنی مقاصد الفلاسفه و تهافت بود کـه باعث شـهرت آرای فلسفی ابن سینا درون مـیان متکلمان شد. مکتب ابوالحسین بصری توسط یکی از شاگردانش بـه نام ملاحمـی گسترش یـافت. اندیشـه‌های فخر رازی و ملاحمـی و بصری تأثیر بسزایی درون فلسفی شدن کلام شیعه داشتند[۴۱] متکلمان امامـی همچون سدیدالدین حمصی نیز درون اواخز سده ششم هجری با آموزه‌های بصری آشنا شدند و از وی تأثیر پذیرفتند. درون واقع مـی‌توان گفت کـه خواجه با سه سنت آشنا بود. نخست سنت ابوالحسین بصری کـه در برخی آثار خواجه تأثیر واضحی دارد. دیگر سنت فلسفی ابن سینا و شارحان وی درون خراسان قرار داشت؛ و سنت رواج نظرات فخر رازی و تأثیری پذیری خواجه از وی بود. بیشتر کتب کلامـی و فلسفی فخر درون زمان خواجه درون خراسان رایج بوده‌است.[۳۹]

نمونـه‌ای از اشعار علمـی

خواجه نصرالدین به منظور آسان‌تر علوم به منظور دانشجویـان بعضی از مباحث علمـی را بـه صورت شعر (نظم) بیـان مـی‌کرد.

فرق بین دال و ذال معجم تشریح ۷ پردهٔ چشم و سه گونـه آب کـه در آنـهاست

وفات

تاریخ وفات او هیجدهم ذیقعده سال ۶۷۳ ق. است؛ و در حرم کاظمـین و پایین پای دو امام مدفون شد.[۴۲] بنا بـه وصیتش بر روی سنگ مزارش این آیـه قرآن را نگاشتند. «و کلبهم باسط ذراعیـه بالوصید» = «و سگشان (به حالت پاسبانی) دو دست خویش بر درگاه (غار) گشاده بود».[۴۳]

مذهب

بر اساس آثار خواجه نصیر درون مسلمان و شیعه بودن او تردیدی نیست.[۴۴] اما درون اینکه آیـا او درون ادوار مختلف زندگیش شیعه امامـی یـا شیعه اسماعیلی بوده نزد مورخین اختلافاتی وجود دارد. از این لحاظ زندگانی خواجه را مـی‌توان بـه سه بخش تقسیم کرد.

او بـه باور اکثر تاریخ نویسان درون ابتدای زندگی و قبل از پیوستن بـه اسماعیلیـان شیعه امامـی بوده‌است.[۴۵][۴۶][۴۷] درون عین حال، عده‌ای این احتمال را کـه او درون یک خانواده شیعی اسماعیلی بـه دنیـا آمده باشد منتفی ندانسته‌اند.[۴۸]

خواجه بین سالهای ۶۱۹ که تا ۶۲۴ بـه قلاع اسماعیلیـه وارد شد.[۴۸][۴۹] نظر نویسندگان دربارهٔ علت ورود خواجه بـه قلاع مختلف است. گروهی قائلند کـه خواجه بـه اجبار نزد اسماعیلیـان رفته‌است،[۵۰] و در مقابل، عده‌ای برآنند کـه او با مـیل خود نزد آنان رفته و با این حال بعد از اینکه تصمـیم گرفت از پیش آنان برود بـه وی اجازه ندادند و او را محبوس د.[۵۱] گروهی نیز معتقدند کـه او درون تمامـی دوران حضورش درون مـیان اسماعیلیـان آزادی کامل داشت و مـی‌توانست بدون درد سر عقاید مخالف خود را ابراز کند.[۴۸][۵۲] درون طی حدود ۳۰ سال اقامت درون قلاع اسماعیلیـه درون مورد مذهب خواجه طوسی نظرات گوناگونی وجود دارد. بـه بیـان حمـید ملک مکان «فعالیت‌های علمـی متعدد، کتاب‌ها و رساله‌هایی کـه وی درون زمـینـه‌های مختلف نوشته، و نیز مدت طولانی ای کـه با اسماعیلیـان زندگی کرده و با آنان حشر و نشر داشته‌است، عامل مـهمـی درون اختلاف آرا و اقوال دانشمندان و نویسندگان دربارهٔ وی شده‌است.»[۴۴] از طرفی «علمای اثناعشری کـه خواجه را امامـی مـی‌دانند مصرانـه منکرند خواجه بـه کیش اسماعیلی درآمده بوده و صحت انتساب رسالات اسماعیلی بدو را کـه در مـیان اسماعیلیـان محفوظ مانده‌است، انکار مـی‌کنند.»[۴۴] برخی از آن‌ها با قبول انتساب این رسالات بـه او آن‌ها را محصول تقیـه خواجه به منظور حفظ جان خود درون دوره اسارت مـی‌دانند. این نظر با تغییر مقدمـه اخلاق ناصری منتسب بـه خواجه تقویت مـی‌شود، چرا کـه در آنجا تصریح مـی‌کند کـه «به حکم اضطرار بر اسماعلیـان وارد شده و مقدمـه کتاب را بر طبق عقیده آنان، نـه اهل شریعت و سنت نگاشته است.»[۴۴] عده‌ای هم بر این باورند کـه خواجه درون این دوران واقعاً تحت تأثیر عقاید اسماعیلیـان قرار گرفته و به کیش ایشان روی خوش نشان داده بود.[۴۹][۵۱][۵۳]

نزد مورخین تردیدی نیست کـه پس از سال ۶۵۴ و سقوط دولت اسماعیلی نزاری که تا پایـان عمر، خواجه نصیرالدین بـه مذهب شیعی دوازده امامـی زندگی کرد. او درون این مدت مـهمترین کتاب‌های کلامـی خود را بر طبق این آیین نوشت کـه از جمله آن‌ها مـی‌توان تجرید العقاید، قواعد العقاید، فصول و امامت را نام برد.[۴۴][۴۹] وصیت او مبنی بر دفن پیکرش درون پایین پای موسی کاظم و محمدجواد (ا هفتم و نـهم شیعیـان امامـی) موید این مطلب هست که او درون هنگام مرگ بـه عقیده اسماعیلیـه نبوده است.

خانواده

خواجه نصیر سه پسر از خود بـه یـادگار نـهاد: صدرالدّین علی، فرزند بزرگ او کـه همواره درون کنار پدر و همگام با او بود و در فلسفه، نجوم و ریـاضی بهره کافی داشت. دومـین فرزندش اصیل الدین حسن نیز اهل دانش و فضیلت بود و در زمان حیـاتش اغلب بـه امور سیـاسی مشغول بود. فرزند کوچک خواجه فخر الدین محمد بود کـه ریـاست امور اوقاف درون کشورهای اسلامـی را بـه عهده داشت.

جستارهای وابسته

• رصدخانـه مراغه
• ادعاهای دیگران درباره مـیراث فرهنگی و معنوی ایران

منابع و پانویس

خلاصه زندگینامـه علمـی دانشمندان؛ بنیـاد دانشنامـه بزرگ فارسی؛ زیر نظر احمد بیرشک

• کتاب ریـاضیدانان مسلمان و سیر علوم ریـاضی درون شرق اسلامـی بقلم: غلامرضا تاتاری. صفحات۲۶۲–۲۷۰

پیوند بـه بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط بـه خواجه نصیرالدین طوسی درون ویکی‌گفتاورد موجود است.

• همایش بین‌المللی هفتصد و پنجاهمـین سالگشت خواجه نصیرالدین طوسی
• خواجه نصیر الدین طوسی کـه بود؟
• در مورد خواجه نصیرالدین طوسی
• در مورد خواجه نصیرالدین طوسی
• نگاه عربی بـه خواجه نصیرالدین طوسی درون لوگو گوگل
• مجموعه مقالات منتشر شده دربارهٔ خواجه نصیرالدین طوسی درون شماره ۴ مجلهٔ دانشکدهٔ ادبیـات و علوم انسانی دانشگاه تهران بـه تاریخ سوم تیر ۱۳۳۵