پرش بـه ناوبری پرش بـه جستجو
مجسمـهٔ خیـام نیشابوری درون دفتر سازمان ملل متحد درون وین نام اصلی غیـاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیـام نیشابوری زمـینـهٔ کاری ریـاضیـات، اخترشناسی، شعر، فلسفه،[۱]دین، تاریخ، گاهشماری، موسیقی زادروز ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ ۴۴۰ (قمری)
۱۸ مـه ۱۰۴۸
نیشابور پدر و مادر ابراهیم خیـام نیشابوری مرگ ۱۲ آذر ۵۱۰۵۳۶ (قمری)
۱۱۳۱ (مـیلادی)
نیشابور ملیت ایرانی محل زندگی حیره، نیشابور
جایگاه خاکسپاری قبرستان حیرهٔ نیشابور، آرامگاه خیـام
۳۶°۹′۵۷٫۲۱″ شمالی ۵۸°۴۹′۲۰٫۲″ شرقی / ۳۶٫۱۶۵۸۹۱۷°شمالی ۵۸٫۸۲۲۲۷۸°شرقی در زمان حکومت سلجوقیـان رویدادهای مـهم سقوط دولت آل‌بویـه، قیـام دولتِ سلجوقی، جنگ‌های صلیبی، ظهور باطنیـان نام(های)
دیگر خیـامـی، خیـام نیشابوری، خیـامـی النّیسابوری[۲] لقب حکیم، حجّةالحق، امام عصر، جانشین ابن‌سینا کتاب‌ها رسالة فی شرح ما أشکل مِن مُصادَراتِ اقلیدس، رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی درون حساب)، القول علی أجناسِ ٱلتی بالأربعاء (دربارهٔ موسیقی) نوشتارها رساله درون جبر دیوان سروده‌ها رباعیـات خیـام تخلص خیـام فرزندان نوادهٔ او: هوشنگ قره خان زندگینامه شاهپور نیشابوری دانشگاه نظامـیهٔ نیشابور شاگرد ابن سینا، امام موفق نیشابوری دلیل سرشناسی تدوین تقویم جلالی، رباعیـات، استاد بی‌بدیلِ فلسفهٔ طبیعی (مادی)، ریـاضیـات، منطق و متافیزیک، مثلث خیـام-پاسکال، چهارضلعی خیـام-ساکری اثرگذاشته بر صادق هدایت بر این باور هست که حافظ از تشبیـهات خیـام بسیـار استفاده کرده‌است.
عُمَر خَیّام نیشابوری (نام کامل: غیـاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) (زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ درون نیشابور - درگذشتهٔ ۱۲ آذر ۵۱۰ درون نیشابور)[۳] کـه خیـامـی و خیـام نیشابوری و خیـامـی النّیسابوری[۲] هم نامـیده شده‌است، همـه‌چیزدان،[۴][۵]فیلسوف، ریـاضیدان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی درون دورهٔ سلجوقی است. هوشنگ قره خان زندگینامه گرچه پایگاه علمـی خیـام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده‌است،[۶] ولی آوازهٔ وی بیشتر با انگیزه نگارش رباعیآتش هست که شـهرت جهانی دارد. هوشنگ قره خان زندگینامه افزون بر آن‌که رباعیـات خیـام را بـه بیشترِ زبان‌های زنده برگردان نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد[۷] رباعیـات او را بـه زبان انگلیسی برگردانده هست که مایـهٔ شـهرت بیشتر وی درون مغرب زمـین شده‌است.
یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را مـی‌توان سر و سامان و سرپرستی محاسبات گاهشماری ایران درون زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، کـه در دورهٔ پادشاهی ملکشاه سلجوقی (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست؛ محاسبات منسوب بـه خیـام درون این زمـینـه، هنوز معتبر هست و دقتی بـه مراتب بالاتر از تقویم مـیلادی دارد. وی درون ریـاضیـات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیـام درون حل معادلات درجه‌سوم و مطالعاتش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را بـه عنوان ریـاضی‌دانی برجسته درون تاریخ علم ثبت کرده‌است.[۸] نوپیدا نظریـه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریـهٔ اقلیدس نیز از مـهم‌ترین کارهای اوست.[۹]
شماری از تذکره‌نویسان، خیـام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند.[۶][۱۰][۱۱] صحت این فرضیـه کـه خیـام شاگرد ابن سینا بوده‌است، بسیـار دور از ذهن مـی‌داند، زیرا از دیدِ زمانی با هم دگرگونیِ زیـادی داشته‌اند. خیـام درون جایی ابن سینا را استاد خود مـی‌داند، ولی این استادی ابن سینا، سوی معنوی دارد.
منبع‌شناسی
منابع دست اول
در کتابهای کهنی کـه به بیـان زندگی خیـام و کارهای او پرداخته‌اند، اختلاف‌های بسیـاری؛ به‌ویژه درون تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد.[۱۲] نخستین منبعی کـه به‌طور گسترده خیـام را معرفی کرده‌است، چهار مقالهٔ نظامـی عروضی، نوشته‌شده نزدیک ۵۵۰ قمری است.[۱۲][۱۳] دومـین زندگینامـهٔ خیـام توسط ابوالحسن علی بیـهقی، درون ۵۵۶ قمری،[۱۲] درون کتاب تتمـهٔ صوان الحکمـه یـا تاریخ الحکما نوشته شده‌است.[۱۴][۱۵] نظامـی عروضی و ابوالحسن بیـهقی، هردو هم دوره خیـام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند.[۱۵][۱۶]
دیگر متون کهنی کـه کم و بیش مطالبی دربارهٔ خیـام و آثارش درون آن‌ها یـافت مـی‌شود عبارتند از: مـیزان الحکمـه از عبدالرحمان خازنی (۵۱۵ قمری)، رسالهٔ الزاجر للصغار فی معارضة الکبار از زمخشری (۵۱۶ق)، خریدة القصر از عمادالدین کاتب اصفهانی (۵۷۱ق)، نزهة الروح از شـهرزوری (۵۸۶ق)، مرصادالعباد از نجم‌الدین رازی (۶۱۹ق)، تاریخ الحکما از قفطی (۶۲۶ق)،[۱۲]الکامل فی التاریخ از ابن اثیر،[۱۳]شذرات الذهب از ابن العماد حنبلی،[۱۷] و آثار البلاد و اخبار العباد از قزوینی (۶۷۴ق).[۱۲]
بدیع‌الزمان فروزانفر رسالهٔ نحو القلوب قشیری (درگذشتهٔ ۴۶۵ قمری)، و رسالهٔ الزاجر للصغار زمخشری را کهن‌ترین بن مایـه‌ها دربارهٔ خیـام و زندگی او مـی‌داند.[۱۳]
پیشینـهٔ پژوهش‌ها درمورد شخصیت و شعر خیـام درون ایران
صادق هدایت نخستینی درون ایران دانسته شده‌است کـه برای تشخیص رباعیـات اصیل خیـام دست بـه کاری پژوهشی زده است.[۱۸] هدایت دو اثر دربارهٔ خیـام منتشر کرده‌است: مقالهٔ «مقدمـه‌ای بر رباعیـات خیـام» درون سال ۱۳۰۳ خورشیدی و کتاب ترانـه‌های خیـام درون سال ۱۳۱۳ خورشیدی. تاکنون نوشته‌های گوناگونی دربارهٔ این دو نوشته، و نقش هدایت درون خیـام‌شناسی پدید آمده‌است.[۱۹]
در سال ۱۳۲۱ خورشیدی محمدعلی فروغی و قاسم غنی کتاب رباعیـات حکیم خیـام نیشابوری را منتشر د کـه شامل پیش گفتاری نسبتاً طولانی هست و درون آن ۱۸۷ رباعی از مـیان رباعیـات منسوب بـه خیـام، اصیل تشخیص داده شده‌است.[۲۰] درون این کتاب، دیدگاهانی کـه رباعیـات خیـام را دلیل کفر او دانسته‌اند نقد، و بر دین‌داری و حیرت او درون کار جهان و معمای هستی تأکید شده‌است.[۲۱] این رویکردهای فروغی و غنی درون مـیان خیـام‌پژوهان ایرانی جایگاه ویژه‌ای یـافت و پژوهشگرانی چون اسماعیل یکانی درون عمر خیـام نادرهٔ ایـام (۱۳۴۲ خورشیدی)، علی دشتی درون دمـی با خیـام (۱۳۴۴ خورشیدی)، محمدمـهدی فولادوند درون خیـام‌شناسی (۱۳۴۷ خورشیدی)،[۲۲] جعفر آقایـان چاووشی درون سیری درون افکار علمـی و فلسفی حکیم عمر خیـام نیشابوری (۱۳۵۸ خورشیدی)،[۲۳] علیرضا ذکاوتی قراگزلو درون عمر خیـام نیشابوری حکیم و شاعر (۱۳۷۷ خورشیدی)[۲۴] و … خیـام را با همان رویکرد معرفی کرده‌اند.[۲۱]
برپایـهٔ پژوهش حسنلی و حسام‌پور، از سال ۱۳۰۰ خورشیدی که تا پایـان سال ۱۳۸۰ خورشیدی ۴۲۵ مقاله دربارهٔ خیـام درون ایران منتشر شده‌است.[۲۵] از این شمار، بیشترین مقاله‌ها دربارهٔ «زندگی، شخصیت و شعر خیـام» بوده‌است (۱۶۶ مقاله) و به موضوع‌هایی مانند «زیبایی‌شناسی شعر» (۱ مقاله)، «نسخه‌شناسی» (۸ مقاله)، و «بررسی آثار کلامـی و فلسفی خیـام» (۱۸ مقاله) کم‌تر پرداخته شده‌است.[۲۶][۲۷] درون همان بازهٔ زمانی ۷۰ کتاب درون پیوند با خیـام درون ایران منتشر شده بوده‌است.[۲۸]
زندگی
عمر خیـام درون سدهٔ پنجم هجری قمری درون نیشابور زاده شد. فقه را درون مـیان‌سالی درون محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌شناسی را فرا گرفت. برخی نوشته‌اند کـه او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود.
در نزدیک سال ۴۴۹ (هجری قمری) زیر پوشش و سرپرستی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی دربارهٔ معادله‌های درجهٔ سوم بـه زبان عربی نوشت تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله[۲۹] و از آن‌جا کـه با خواجه نظام‌الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را بعد از نگارش بـه خواجه تقدیم کرد. بعد از این دوران خیـام بـه دعوت پادشاه جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک بـه اصفهان مـی‌رود که تا سرپرستی رصدخانـهٔ اصفهان را به‌عهده گیرد. او هجده سال درون آن‌جا مقیم مـی‌شود. بـه مدیریت او زیج ملکشاهی آماده مـی‌شود و در همـین سال‌ها (نزدیک ۴۵۸) طرح سر و سامان گاه شمار را تنظیم مـی‌کند. خیـام گاه‌شمار جلالی یـا تقویم جلالی را دسته‌بندی کرد کـه به نام جلال‌الدین ملکشاه شـهره است، ولی بعد از مرگ ملکشاه این گاهشماری کاربستی نیـافت. درون این دوران خیـام بـه عنوان ستاره‌شناس درون دربار خدمت مـی‌کرد هرچند بـه ستاره‌شناسی باوری نداشت.[۳۰] در همـین سال‌ها (۴۵۶) خیـام مـهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریـاضی خود را با نام رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس[۳۱]*را مـی‌نویسد و در آن خطوط موازی و نظریـهٔ نسبت‌ها را شرح مـی‌دهد. همچنین گفته مـی‌شود کـه خیـام هنگامـی کـه سلطان سنجر، پسر ملکشاه درون کودکی بـه آبله گرفتار بوده وی را درمان نموده‌است.[۳۲] بعد از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیـام مورد بی‌مـهری قرار گرفت و کمک مالی بـه رصدخانـه (زیج) قطع شد بعد از سال ۴۷۹ خیـام اصفهان را بـه قصد اقامت درون مرو[۳۳]*که بـه عنوان پایتخت جدید سلجوقیـان انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً رساله‌های مـیزان الحکم و قسطاس المستقیم را درون آن‌جا نوشت. رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی درون حساب) نیز احتمالاً درون همـین سال‌ها نوشته شده‌است.[۳۴]غلامحسین مراقبی گفته‌است کـه خیـام درون زندگی زن نگرفت و همسر برنگزید.[۳۵]
مرگ خیـام را مـیان سال‌های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری مـی‌دانند کـه در نیشابور رخ داد. گروهی از تذکره‌نویسان نیز مرگ او را سال ۵۱۶ نوشته‌اند، ولی بعد از بررسی‌های لازم مشخص گردیده کـه تاریخ مرگ وی سال ۵۱۷ هجری قمری بوده‌است. آرامگاه وی هم‌اکنون درون شـهر نیشابور، درون باغی کـه آرامگاه امامزاده محروق درون آن واقع مـی‌باشد، قرار گرفته‌است.[۳۶]
شرایط دوران خیـام
در زمان خیـام فرقه‌های گوناگون سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث‌ها و مجادلات اصولی و کلامـی بودند. فیلسوفان پیوسته توسط قشرهای مختلف بـه کفر متهم مـی‌شدند. تعصب، بر فضای جامعه چنگ انداخته بود وی جرئت ابراز دیدگاهٔ خود را نداشت - حتی امام محمد غزالی نیز از اتهام کفر درون امان نماند. اگر بـه سیـاست‌نامـهٔ خواجه نظام‌الملک بنگریم، این اوضاع کاملاً بر ما روشن خواهد بود. درون آن‌جا، خواجه نظام‌الملک همـهٔ باورمندان بـه مذهبی خلاف مذهب خود را بـه شدت مـی‌کوبد و همـه را منحرف از راه حق و ملعون مـی‌داند. در زمـینـه‌های سیـاسی نیز رخدادهای مـهمـی درون دوره خیـام رخ داد:
در اوایل دوران زندگی خیـام، ابن سینا و ابوریحان بیرونی بـه پایـانِ عمر خود رسیده بودند. نظامـی عروضی سمرقندی او را «حجة الحق» و ابوالفضل بیـهقی «امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیـام بـه عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریـاضیـات، منطق و متافیزیک یـاد مـی‌کنند.[۳۷]
القاب
حکیم حجة الحق، خواجه، امام، الفیلسوف حجة الحق، خواجه امام، حکیم جهان و فیلسوف گیتی، الشیخ الامام، الشیخ الاجل حجة الحق، علامـهٔ خواجه، قدوهٔ الفضل، سلطان العلماء، ملک الحکماء، امام خراسان، من اعیـان المنجّمـین، الحکیم الفاضل الاوحد، خواجهٔ حکیم، الحکیم الفاضل، نادرهٔ فلک، تالی ابن سینا، حکیم عارف بـه جمـیع انواع حکمت بـه ویژه ریـاضی، مسلط بر تمامـی اجزای حکمت و ریـاضیـات و معقولات، در اکثر علوم خاصه درون نجوم سرآمد زمان، فیلسوف الوقت، سیدالمحقّقین، ملک الحکماء، الادیب الاریب الخطیر، الفلکی الکبیر، حجة الحق والیقین، نصیرالحکمة و الدین، فیلسوف العالمـین، نصرة الدّین، الحیر الهمام، سیّدالحکماءالمشرق و المغرب، السیّدالاجل، فیلسوف العالم، به‌طور قطع درون حکمت و نجوم بی‌همتا، علامـهٔ دوران، بر دانش یونان مسلط و غیره.[۳۸]
خیـام درون افسانـه
انابه
افسانـه‌هایی چند پیرامون خیـام وجود دارد. یکی از این افسانـه‌ها از این قرار هست که خیـام مـی‌خواست باده بنوشد ولی بادی وزید و جام مـی او را بـه زمـین انداخت و شکست. بعد خیـام چنین سرود:
پس چون این شعر کفرآمـیز را گفت خدا روی وی را سیـاه کرد. بعد خیـام پشیمان شد و برای پوزش از خدا این بیت را سرود:
و چون این‌گونـه از خداوند پوزش خواست رویش دوباره سفید شد. البته جدا از افسانـه‌ها درون اینکه دو رباعی بالا از خیـام باشند جای شک است.[۳۹]
ای رفته و بازآمده بل هم گشته
در افسانـه‌ای دیگر، چنین آمده کـه روزی خیـام با شاگردان از نزدیکی مدرسه‌ای مـی‌گذشتند. شماری، دست بـه کارِ بازسازی آن آموزشگاه بودند و چارپایـانی، پیوسته بارهایی (شامل سنگ و خشت و غیره) را بـه داخل مدرسه مـی‌بردند و بیرون مـی‌آمدند. یکی از آن چارپایـان از وارد شدن بـه مدرسه مـی‌ترسید و هیچ‌نمـی‌توانست آن را وارد مدرسه کند. چون خیـام این اوضاع را دید، جلو رفت و در گوش چارپا چیزی گفت. سپس چارپا آرام شد و داخل مدرسه شد. بعد از اینکه خیـام بازگشت، شاگردان پرسیدند کـه ماجرا چه بود؟
خیـام بازگفت کـه آن خر، یکی از محصلان همـین مدرسه بوده و پس از مردن، بـه این شکل درآمده و دوباره بـه دنیـا بازگشته‌است (اشاره بـه نظریـهٔ تناسخ) و مـی‌ترسید کـه وارد مدرسه بشود وی او را بشناسد و شرمنده گردد. من این موضوع را فهمـیدم و در گوشش خواندم:
و چون متوجه شد کـه من او را شناخته‌ام، بـه درون مدرسه رفتن تن درداد.[۴۰]
سه یـار دبستانی
بنا بـه روایتی، خیـام و حسن صباح و خواجه نظام‌الملک بـه سه یـار دبستانی معروف بوده‌اند کـه هریک درون بزرگسالی بـه راهی رفتند. حسن، رهبری فرقهٔ اسماعیلیـه را برعهده گرفت؛ خواجه نظام‌الملک، سیـاست‌مداری بزرگ شد؛ و خیـام، شاعر و اندیشمندی گوشـه‌گیر شد کـه در آثارش اندیشـه‌های نو و دلهره و اضطرابی از فلسفهٔ هستی و جهان وجود داشت.[۴۱]
برپایـهٔ داستان سه یـار دبستانی این سه درون زمان کودکی با هم قرار گذاشته بودند کـه هر کدام اگر بـه جایگاهی رسید آن دو دیگر را یـاری رسانَد. هنگامـی کـه نظام‌الملک بـه وزیری سلجوقیـان رسید بـه خیـام فرمانروایی بر نیشابور و گرداگرد آن سامان را پیشنـهاد کرد، ولی خیـام گفت کـه سودای ولایت‌داری ندارد. بعد نظام‌الملک ده‌هزار دینار ماهیـانـه به منظور او تعیین کرد که تا در نیشابور بـه او پرداخت کنند.[۴۲]
چنان‌که محمدعلی فروغی درون پیش گفتار تصحیح خود از خیـام اشاره کرده‌است: این داستان سند معتبری ندارد، و تازه اگر راست باشد، حسن صباح و خیـام هر دو حتما بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده‌باشند، کـه بسیـار دور از ذهن است. به‌علاوه، هیچ‌یک از هم دوره‌های خیـام هم بـه این داستان اشاره نکرده‌است.[۴۳]
دستاوردهای خیـام
ریـاضیـات
س.ا. کانسوا گفته: «در تاریخ ریـاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ [مـیلادی]، و شاید هم بتوان گفت درون تمام سده‌های مـیانـه، حکیم عمر خیـام متولد نیشابور خراسان نقش بِسزایی داشته‌است.»[۴۴]
پیش از کشف رسالهٔ خیـام درون جبر، شـهرت او درون مشرق‌زمـین به‌واسطهٔ اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمـهٔ رباعیـاتش بوده‌است. اگر چه کارهای خیـام درون ریـاضیـات (به ویژه درون جبر) بـه صورت منبع دست اول درون بین ریـاضیدانان اروپایی سدهٔ ۱۹ مـیلادی مورد استفاده نبوده‌است،[۴۵] مـی‌توان رد پای خیـام را بـه واسطهٔ طوسی درون پیشرفت ریـاضیـات درون اروپا دنبال کرد.[۴۶] کهن‌ترین کتابی کـه از خیـام نامـی بـه مـیان آورده و نویسندهٔ آن هم‌دورهٔ خیـام بوده، نظامـی عروضی مؤلف چهار مقاله است؛ ولی او خیـام را درون ردیف منجمـین ذکر مـی‌کند و اسمـی از رباعیـات او نمـی‌آورد.[۴۷] با این وجود جورج سارتن با نام بردن از خیـام بـه عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریـاضیدانان قرون وسطی چنین مـی‌نویسد:
خیـام اولی هست که بـه تحقیق منظم علمـی درون معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آن‌ها توفیق یـافته، و رسالهٔ وی درون علم جبر، کـه مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمـی است؛ و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون‌وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آن‌ها درون این علم است.
او نخستینی بود کـه نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن هست دارای بیش از یک پاسخ باشد یـا این کـه اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه کـه در هر حالت پنداشته شده رخ مـی‌دهد بستگی بـه این دارد کـه آن مقاطع مخروطی کـه وی از آن‌ها استفاده مـی‌کند درون هیچ نقطه یکدیگر را برش ندهند، یـا درون یک یـا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.».[۴۸] گفته: خیـام «نخستینی بود کـه گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمـی‌توان عموماً با تبدیل بـه معادله‌های درجهٔ دوم حل کرد، ولی مـی‌توان با بکار بردن مقاطع مخروطی بـه حل آن دست یـافت.»[۳۴] همچنین گفته: «در مورد جبر، کار خیـام درون ابداع نظریـهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم موفق‌ترین کاری هست که دانشمندی مسلمان انجام داده است.».[۳۴]
یکی دیگر از آثار ریـاضی خیـام رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است. او درون این کتاب اصول موضوعهٔ هندسهٔ اقلیدسی اصل موضوعهٔ پنجم اقلیدس را دربارهٔ قضیـهٔ خطوط متوازی کـه شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.[۴۹] بـه نظر مـی‌رسد کـه تنـها نسخه کامل باقی‌مانده از این کتاب درون کتابخانـهٔ لایدن درون هلند قرار دارد.[۵۰] «در نیمـهٔ نخست سدهٔ هیجدهم مـیلادی، ساکری پایـه نظریـهٔ خود را دربارهٔ خطوط موازی بر مطالعهٔ همان چهارضلعی دوقائمـهٔ متساوی‌الساقین کـه خیـام پنداشته بود قرار مـی‌دهد و کوشش مـی‌کند کـه پنداشته شده‌های حاده و منفرجه‌بودن دو زاویـهٔ دیگر را رد کند.»[۵۱]
درکتاب دیگری از خیـام کـه اهمـیت ویژه‌ای درون تاریخ ریـاضیـات دارد رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی درون حساب) هرچند خود این رساله هرگز پیدا نشد ولی خیـام خود بـه این کتاب اشاره کرده‌است و ادعا مـی‌کند قواعدی به منظور بسط دوجمله‌ای کشف کرده و اثبات ادعایش بـه روش جبری درون این کتاب است. بنابرین از دیگر دست‌آوردهای وی موفقیت درون تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (بینوم نیوتن) هست که البته که تا سدهٔ قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن درون این زمـینـه درون بسیـاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله‌ای‌ها «دو جمله‌ای خیـام-نیوتن» نامـیده مـی‌شوند. نوشتن این ضرایب بـه صورت منظم مثلث خیـام-پاسکال را شکل مـی‌دهد کـه بیـانگر رابطه‌ای بین این ضرایب است.
به هر حال قواعد این بسط که تا توسط طوسی (که بیشترین تأثیر را از خیـام گرفته) درون کتاب «جوامع الحساب» آورده شده‌است.[۵۲] روش خیـام درون به دست آوردن ضرایب منجر بـه نامگذاری مثلث حسابی این ضرایب بـه نام مثلث خیـام شد، انگلیسی زبان‌ها آن را بـه نام مثلث پاسکال مـی‌شناسند کـه البته خدشـه‌ای بر پیشگامـی خیـام درون کشف روشی جبری به منظور این ضرایب نیست.[۵۳]
ستاره‌شناسی
یکی از برجسته‌ترین کارهای خیـام را مـی‌توان سروسامان گاهشماری ایران درون زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، کـه در دورهٔ پادشاهی ملکشاه سلجوقی (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی بدین منظور مدار گردش کرهٔ زمـین بـه دور خورشید را که تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. سروسامان درون ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.[۵۴]
خیـام درون مقام ریـاضیدان و ستاره‌شناس پژوهش‌ها و نوشته‌های مـهمـی دارد. از جمله آن‌ها رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله هست که درون آن از جبر عمدتاً هندسی خود به منظور حل معادلات درجه سوم استفاده مـی‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی اصول اقلیدس حل مـی‌کند و سپس نشان مـی‌دهد کـه معادلات درجه سوم با قطع مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند.[۵۵] برگن باور دارد کـه که «هر کـه ترجمـهٔ انگلیسی [جبر خیـام] بـه توسط کثیر[۵۶]* را بخواند استدلالات خیـام را بس روشن خواهد یـافت و نیز، از نکات بسیـار جالب توجهی درون تاریخ انواع گوناگون معادلات مطلع خواهد شد.»[۵۷] مسلم هست که خیـام درون رساله‌هایش از وجود پاسخ‌های منفی و موهومـی درون معادلات آگاهی نداشته‌است و جواب صفر را نیز درون نظر نمـی‌گرفته‌است.[۵۸]
موسیقی
خیـام بـه واکاوی ریـاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسئلهٔ تقسیم یک چهارم را بـه سه فاصله مربوط بـه مایـه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح مـی‌دهد.[۳۴]
ادبیـات
خیـام زندگی‌اش را بـه عنوان ریـاضیدان و فیلسوفی شـهیر سپری کرد، درون حالی‌که هم دوره‌هایش از رباعیـاتی کـه امروز مایـه شـهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند.[۵۹] هم دوره‌های خیـام نظیر نظامـی عروضی یـا ابوالحسن بیـهقی از شاعری خیـام یـادی نکرده‌اند.[۶۰]صادق هدایت درون این باره مـی‌گوید.
گویـا ترانـه‌های خیـام درون زمان زیستنش بـه دلیل خشک مغزی مردم پنـهان بوده و دسته‌بندی نشده و تنـها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمـیمـی او شـهرت داشته یـا درون حاشیـهٔ جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق بـه گونـه اب قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده است. [۶۱]
قدیمـی‌ترین کتابی کـه در آن از خیـام شاعر یـادی شده‌است، کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی است. این کتاب بـه زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک بـه ۵۰ سال بعد از مرگ خیـام نوشته شده‌است. کتاب دیگر مرصادالعباد نجم‌الدین رازی است. این کتاب نزدیک ۱۰۰ سال بعد از مرگ خیـام درون ۶۲۰ هجری قمری تصنیف شده‌است[۶۲] نجم‌الدین صوفی متعصبی بوده کـه از نیش و کنایـه بـه خیـام بـه خاطر افکار کفر دریغ نکرده‌است.[۶۳] کتابهای کهن (پیش از سدهٔ نـهم) کـه اشعار خیـام درون آن‌ها آمده‌است و مورد استفادهٔ درست کنندگان قرار گرفته‌اند علاوه بر مرصادالعباد از قرار زیرند:[۶۴]*تاریخ جهانگشا (۶۵۸ ق)، تاریخ گزیدهٔ حمدالله مستوفی (۷۳۰ ق)، نزهة المجالس (۷۳۱ ق)، مونس الاحرار (۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار کـه سعید نفیسی درون کتابخانـهٔ مجلس شورای ملی جنگ یـافت و در سال ۷۵۰ هجری قمری کتابت شده‌است و همچنین مجموعه‌ای تذکره‌مانند کـه قاسم غنی درون کتابخانـهٔ شورای ملی یـافت کـه مشتمل بر منتخب‌های اشعار سی شاعر هست و پنج رباعی از خیـام درون مـیان آن‌ها وجود دارد دارد.[۶۵]*
با کنار گذاشتن رباعیـات تکراری، ۵۷ رباعی بـه دست مـی‌آید.[۶۶] این ۵۷ رباعی کـه نزدیک درستی انتساب آن‌ها بـه خیـام روشن هست کلیدی به منظور درست و شناختن سره از ناسره بـه دست درست کنندگان مـی‌دهد. با کمک این رباعی‌ها زبان شاعر و روش فلسفی وی که تا اندازهٔ زیـادی آشکار مـی‌شود. زبان خیـام درون شعر طبیعی و ساده و بی‌آلایش هست و درون شعر پیروی نیست.[۶۷] وانگهی؛ هدف خیـام از سرودن رباعی شاعری بـه معنی رایج نبوده‌است بلکه بـه واسطهٔ داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را درون قالب شعر بیـان کرده‌است[۶۸]
تصحیحات رباعیـات خیـام
شـهرت خیـام درون غرب بـه عنوان شاعر مرهون ادوارد فیتزجرالد انگلیسی‌است کـه با ترجمـهٔ شاعرانـهٔ رباعیـات وی بـه انگلیسی، خیـام را بـه جهانیـان شناساند. با این حال درون مجموعهٔ خود اشعاری از خیـام آورده هست که بـه قول هدایت نسبت آن‌ها بـه خیـام جایز نیست.[۶۹]
تا پیش از تصحیحات علمـی مجموعه‌هایی کـه با نام رباعیـات خیـام وجود داشت؛ مجموعه‌هایی مغشوش از آرای متناقض و افکار متضاد بود به‌طوری‌که بـه قول صادق هدایت «اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدهٔ خود را عوض کرده باشد قادر بـه گفتن چنین افکاری نخواهد بود.».[۷۰] بی‌مبالاتی نسخه‌نویسان و اشتباه کاتبان همـیشـه درون بررسی نسخه‌های خطی دیده مـی‌شود. اما درون مورد خیـام گاه اشعارش را به‌عمد تغییر داده‌اند که تا آن را بـه مسلک تصوف نزدیک کنند.[۷۱] هدایت حتی مـی‌گوید یک علت مغشوش بودن رباعیـات خیـام این هست که هر مـی‌خوارگی کرده‌است و رباعی‌ای گفته هست از ترس تکفیر آن را بـه خیـام نسبت داده است.[۷۲] مشکل دیگری کـه وجود دارد این هست که بسیـاری بـه پیروی و تقلید از خیـام رباعی سروده‌اند و رباعی ایشان بعدها درون شمار رباعیـات خیـام آمده‌است.[۷۳]
نخستین تصحیح معتبر رباعیـات خیـام بـه دست صادق هدایت انجام گرفت. وی از نوجوانی دلبستهٔ خیـام بود تدوینی از رباعیـات خیـام صورت داده بود. بعدها درون سال ۱۳۱۳ هجری خورشیدی آن را مفصل‌تر و علمـی‌تر و با مقدمـه‌ای طولانی با نام ترانـه‌های خیـام بـه چاپ رسانید. تصحیح معتبر بعدی بـه دست محمد علی فروغی درون سال ۱۳۲۰ بـه انجام رسید. لازم هست ذکر شود کـه اروپاییـان نظیر ژوکوفسکی، فردریش روزن و کریستنسن دست بـه تصحیح رباعیـات زده بودند اما منتقدان بعدی شیوهٔ تصحیح و حاصل کار ایشان را چندان معتبر ندانسته‌اند.[۷۴]
احمد شاملو روایتی از ۱۲۵ رباعی خیـام درون کتابی بـه نام ترانـه‌ها روایت: احمد شاملو ارائه داده‌است.
مضمون اشعار و مشرب فلسفی خیـام
صادق هدایت درون ترانـه‌های خیـام دسته‌بندی کلی‌ای از مضامـین رباعیـات خیـام ارائه مـی‌دهد و ذیل هر یک از عناوین رباعی‌های مرتبط با موضوع را مـی‌آورد:
- راز آفرینش[۷۵]
- درد زندگی[۷۶]
- از ازل نوشته[۷۷]
- گردش دوران[۷۸]
- ذرات گردنده[۷۹]
- هر چه باداباد[۸۰]
- هیچ است[۸۱]
- دم را دریـابیم[۸۲]
برخی فارسی شناسان بر این باورند کـه رباعیـات خیـام تازیـانـه‌ای بر زاهدان ریـاکار است. «عبدالرضا مدرس زاده» قائم مقام انجمن بین‌المللی ترویج زبان و ادبیـات فارسی اعتقاد دارد خیـام درون اشعارش بی‌اعتباری دنیـا و ناپایداری هستی موقت انسان را درون زندگی اش بـه تصویر مـی‌کشاند. زبان تند و تیز خیـام درون رباعیـات، تازیـانـه‌ای بر زاهدان دروغین و ریـاکار است.[۸۳]
پیروان خیـام
صادق هدایت بر این باور هست که حافظ از تشبیـهات خیـام بسیـار استفاده کرده‌است، که تا حدی کـه از متفکرترین و بهترین پیروان خیـام به‌شمار مـی‌آید. هر چند کـه به نظر او افکار حافظ بـه فلسفهٔ خیـام نمـی‌رسد، اما بنا بـه نظر صادق هدایت حافظ این نقص را با الهامات شاعرانـه و تشبیـهات رفع کرده‌است و برای نمونـه بـه قدری را زیر تشبیـهات پوشانده کـه تعبیر صوفیـانـه از آن مـی‌شود. اما خیـام این پرده پوشی را ندارد.[۸۴] برای نمونـه حافظ دربارهٔ بهشت سخن مـی‌گوید:
اما خیـام بدون پرده‌پوشی مـی‌گوید:
موریس بوشور ازانی هست که کاملاً تحت تأثیر افکار خیـام درآمده و نمایشنامـهٔ رؤیـای خیـام هماهنگی فکری او را با شاعر ایرانی بـه خوبی نشان مـی‌دهد. همچنین ارمان رنو و آندره ژید هم از او مایـه گرفته‌اند.[۸۵]دو کامارگو شاعر اسپانیـایی نیز افکار خیـام را درون قالب شعر نو ریخت و متن اسپانیـایی آن‌ها را درون سراسرآمریکای لاتین و متن فرانسوی را درون اروپا رواج داد.[۸۶] دیگر ازانی کـه از خیـام الهام گرفته‌اند یـا بـه تمجید او پرداختند عبارتند از: «آندره ژید»، «ژان لاهور»، «شارل گرولو»، «مارک برنارد» و «ژان شاپلن».[۸۷]
اظهار نظرها دربارهٔ شخصیت خیـام
بعضی او را بـه عنوان یک شاعر حکیم عارف‌منش و بعضی دیگر او را بـه عنوان یک شاعر بی‌اعتقاد بـه همـه چیز و مادی‌اندیش محض معرفی کرده‌اند. نجم‌الدین رازی با توجه بـه محتوای الحادی رباعیـات خیـام اظهار نظرهایی منفی دربارهٔ او دارد. درون مقابل،انی دیگر درصدد تبرئهٔ او برآمدند و رباعیـاتی از قول او ساختند کـه حاکی از پشیمانی و توبهٔ او باشد.انی هم – بیشتر درون دورهٔ معاصر – درصدد برآمدند کـه بگویند اصلاً این رباعی‌ها از خیـام نیست، و از شخص دیگری بـه همـین نام است. نجم‌الدین رازی، بـه عنوان نخستین فرد، درون کتاب خود (مرصادالعباد) اشاره‌های بسیـار تند و صریح نسبت بـه خیـام دارد و با توجه بـه محتوای رباعیـات او مـی‌گوید کـه این آدمـی بوده‌است مادی‌مآب و دارای انحراف فکری، و دو رباعی بـه عنوان شاهد از او نقل مـی‌کند و مـی‌گوید کـه این‌ها شعرهایی هست حاکی از بی‌اعتقادی نسبت بـه مبانی دینی و یکی از آن‌ها این است:[۸۸]
مـی‌گوید؛ خیـام با توجه بـه این سروده اعتقاد دارد کـه خدا ما را خلق کرد. اگر یک ترکیب خوبی از آفرینش هستیم، بعد چرا ما را درون «کم‌وکاست» یعنی رنج و محنت انداخت؟ اگر هم ترکیب بدی هستیم، بعد تقصیر کیست؟ی کـه ما را خلق کرده درون واقع این‌طور خلق کرده، ما کـه خود بـه اراده خود نیـامدیم، بـه اراده خود ساخته نشدیم، بعد تقصیری نداریم و مجازات هم دربارهٔ ما و عذاب ما معنی پیدا نمـی‌کند.[۸۸]
جلال آل احمد دربارهٔ خیـام مـی‌گوید: «[خیـام] درون شعرش مدام بـه این مـی‌خوانَد کـه تو هیچی و پوچی؛ و آن‌وقت طرف دیگرِ سکهٔ این احساس پوچی، این آرزوی محال نشسته کـه «گر بر فلکم دست بُدی چون یزدان برداشتمـی من این فلک را زمـیان…» و الخ؛ و حاصل شعرش شک و اعتراض و درماندگی؛ اما همـه درون مقابل عالم بالا و در مقابل عالم غیب؛ و انگارنـه‌انگار کـه دنیـای پایینی هم هست و قابل عنایت؛ و غم شعر او ناشی از همـین درماندگی؛ و همـین خود راز ابدیت رباعیـات [است].»[۸۹]
آثار
خیـام آثار علمـی و ادبی بسیـاری تألیف کرده‌است.
او مـیزان الحکمت را دربارهٔ فیزیک و لوازم الامکنت را درون دانش هواشناسی نوشت. نوروزنامـه دیگر اثر ادبی اوست، درون پدیداری نوروز و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و کـه در حدود ۴۹۵ هجری قمری نگاشته شده‌است. کتاب جبر و مقابله خیـام با تلاش دانش پژوهان اروپایی درون سال ۱۷۴۲ درون یکی از کتابخانـه‌های لیدن یـافته شد. این کتاب درون ۱۸۱۵ توسط تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمـه و منشر شد.[۳۵]
- رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله بـه زبان عربی، درون بارهٔ معادلات درجهٔ سوم.
- رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس درون مورد خطوط موازی و نظریـهٔ نسبت‌ها.
- رساله مـیزان‌الحکمـه. «راه‌حل جبری مسئلهٔ تعیین مقادیر طلا و نقره را درون آمـیزه (آلیـاژ) معینی بـه وسیلهٔ وزن‌های مخصوص بدست مـی‌دهد.»[۳۴]
- قسطاس المستقیم
- رسالهٔ مسائل الحساب، این اثر باقی نمانده‌است.
- القول علی اجناس آلتی بالاربعاء، اثری دربارهٔ موسیقی.
- رساله کون و تکلیف بـه عربی دربارهٔ حکمت خالق درون خلق عالم و حکمت تکلیف کـه خیـام آن را درون پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی درون سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته‌است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعهٔ جامع البدایع بـه اهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیـام درون هند بـه اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ مـیلادی چاپ شده‌است.
- رساله روضةالقلوب درون کلیـات وجود
- رساله ضیـاء العلی
- رساله‌ای درون صورت و تضاد
- ترجمـه خطبه ابن سینا
- رساله‌ای درون صحت طرق هندسی به منظور استخراج جذر و کعب
- رساله مشکلات ایجاب
- رساله‌ای درون طبیعیـات
- رساله‌ای درون بیـان زیگ ملکشاهی
- رساله نظام الملک درون بیـان حکومت
- رساله لوازم‌الاکمنـه
- اشعار عربی خیـام کـه در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده‌است.
- نوروزنامـه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است. یکی نسخهٔ لندن و دیگری نسخه برلن.[۹۰]
- رباعیـات خیـام بـه زبان فارسی کـه در حدود ۲۰۰ چارینـه (رباعی) یـا بیشتر از حکیم عمر خیـام هست و زائد بر آن مربوط بـه خیـام نبوده بلکه بـه خیـام نسبت داده شده.
- عیون الحکمـه
- رساله معراجیـه
- رساله درون علم کلیـات
- رساله درون تحقیق معنی وجود
خیـام درون فرهنگ عامـه
چهرهٔ جهانی خیـام
در جهان خیـام بـه عنوان یک شاعر، ریـاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند کـه اوج شناخت جهان از خیـام را مـی‌توان بعد از ترجمـه شعرهای وی بـه وسیله ادوارد فیتزجرالد دانست. این درون حالی هست که بسیـاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمـه‌شده بـه وسیله فیتزجرالد را سروده خیـام نمـی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی درون شناخت خیـام درون نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده‌است. تأثیرات خیـام بر ادبیـات غرب از مارک توین که تا تی. اس. الیوت او را بـه نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است.[۹۱]
بعد از فیتزجرالد، فرانسویـان با ترجمـه رباعیـات او بـه معرفی خیـام درون جهان غرب کمک د. درون سال ۱۸۷۵ مـیلادی گارسن دوتاسی خاورشناس معروف فرانسوی تعداد ۱۰ رباعی از خیـام را بـه فرانسه بود این درون حالی بود کـه حدود ده سال قبل یعنی درون سال ۱۸۶۷ نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه درون رشت اولین ترجمـه رباعیـات را بـه فرانسه ارائه کرده بود. او برخلاف عقیده فیتزجرالد کـه بر وجهه شاعری خیـام تأکید داشت، خیـام را یک صوفی قلمداد مـی‌کرد همـین بی‌خبری از فکر خیـام موجب شد کـه تئوفیل گوتیـه او را شاعری رند حساب کند. نظر گوتیـه نسبت بـه خیـام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد کـه فرانسویـان نسبت بـه این شاعر ایرانی علاقهٔ زیـادی نشان دهند.
ارنست رنان با تأیید نظر فیتزجرالد، خیـام را شاعری توانا درون حفظ هویت آریـایی مـی‌دانست. وی هوش و قدرت خیـام را درون بیـان الفاظ بعضاً کفرآمـیز درون قالب اشعار عرفانی بـه تقیـه نسبت داده است. آندره ژید هم با رباعیـات خیـام از طریق ترجمـه فیتزجرالد آشنا بود بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیـات خیـام را مـی‌توان درون کتاب مائده‌های زمـینی او مشاهده کرد.[۹۲][۹۳]
ولادیمـیر پوتین، مارتین لوتر کینگ و آبراهام لینکن همـیشـه قبل از خواب رباعیـات خیـام مـی‌خواندند.[۹۴]
دولت جمـهوری اسلامـی ایران درون ژوئن ۲۰۰۹ بـه عنوان نشانی از پیشرفت علمـی صلح‌آمـیز ساختمان-مجسمـه‌ای بـه شکل چهارتاقی کـه ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخا و اسلامـی درون آن دیده مـی‌شود را بـه دفتر سازمان ملل متحد درون وین هدیـه داد کـه در محوطهٔ آن درون سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌است. درون این چهارتاقی مجسمـه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیـام، ابوریحان بیرونی، زکریـا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.[۹۵] همچنین، درون فروردین ۱۳۹۵، بـه همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمـی از مجسمـه خیـام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمـی درون دانشگاه اوکلاهما آمریکا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران زمـین پرده برداری شد. درون این مراسم دیوید بورن، رئیس فعلی دانشگاه اوکلاهما، فرماندار سابق ایـالت اوکلاهما و سیـاست‌مدار دموکرات آمریکایی، نیز سخنرانی نمود و از اقدامات انجام شده تقدیر کرد.[۹۶][۹۷]
نامگذاری بـه نام خیـام
- یکی از حفره‌های ماه بـه افتخار خیـام «عمر خیـام» نامـیده شده‌است.
- سیـارکی درون سال ۱۹۸۰ بـه نام وی نامگذاری شد. (سیـارک ۳۰۹۵)
- در تونس هتلی بـه نام خیـام ساخته شده‌است.[۹۸][۹۹]
- در فرانسه و مصر هایی بـه نام خیـام تولید مـی‌شود.[۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲]
- نام یکی از ایستگاه‌های قطار کـه فاجعه قطار نیشابور درون آن‌جا رخ داد نامش خیـام بود.[۱۰۳]
- خیـابان خیـام درون شـهر تهران واقع درون منطقه ۱۲ شـهرداری تهران بـه نام عمر خیـام نامگذاری شده‌است.
- بلوار خیـام درون شـهر مشـهد واقع درون حد فاصل بلوار ملک‌آباد و مـیدان خیـام بـه نام خیـام نامگذاری شده‌است. همچنین مجسمـه نسبتاً بزرگی از خیـام درون ابتدای این بلوار نصب شده‌است.
- دانشگاه خیـام مشـهد نام یکی از دانشگاه‌های غیرانتفاعی با سابقه ایران درون شـهر مشـهد مـی‌باشد کـه پردیس شماره یک (اصلی) آن درون ابتدای بلوار فلاحی این شـهر درون سال ۱۳۷۱ خورشیدی تأسیس و به یـاد حکیم نیشابور با این عنوان نامگذاری شد.
- رستوران خیـام واقع درون اتیوپی شـهر آدیس آبابا. درون مرکز کتابخانـه دانشگاه اتیوپی رباعیـات خیـام بـه زبان امـهری وجود دارد. اطلاعات بیشتر درون سفرنامـه هوشنگ شمعی آمده‌است.
- در سال ۱۸۹۲ م. «انجمن عمر خیـام» درون لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامـه‌داران بنیـانگذاری شد. این انجمن که تا سال ۱۸۹۳ م. سه مراسم بزرگداشت به منظور خیّام برگزار کرد. درون این انجمن‌ها اشعار زیـادی درون مدح خیـام خوانده شد کـه اعضای انجمن سروده بودند. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیـات عمر خیـام قرارداده شد کـه بر سرلوحه آن این‌طور نوشته شده بود: این بوته گل سرخ درون باغ کیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسن از مزار عمر خیـام درون نیشابور آورده و بدست چندین تن از هواداران ادوارد فیتزجرالد از جانب انجمن عمر خیـام غرس شده.[۱۰۴]
- مارتین لوتر کینگ درون سخنرانی خود از خیـام گفته‌ای را مـی‌آورد.[۱۰۵]
- مـیدان خیـام یکی از مـیدان‌های شـهری درون نیشابور بـه نام خیـام نامگذاری شده. درون مـیان این مـیدان بنای آرامگاه اولیـه عمر خیـام قرار داده شده‌است.
- خیـابان خیـام یکی از خیـابان‌های شـهر نیشابور واقع درون شـهرک فرهنگیـان هست که بـه نام عمر خیـام نامگذاری شده‌است.
- شـهرک صنعتی خیـام درون نزدیکی نیشابور بـه نام خیـام نامگذاری شده‌است.[۱۰۶]
- دبیرستان خیـام یکی از مدرسه‌های قدیمـی نیشابور خیـام نامگذاری شده.
- افلاک نمای خیـام و پژوهشکده ستاره‌شناسی نیشابور
- خانـه ریـاضیـات نیشابور (برگرفته از تخصص ریـاضی خیـام) درون نیشابور بـه نام وی است.
خیـام درون فیلم و داستان
- فیلم عمر خیـام، فیلمـی آمریکایی ساخته ۱۹۵۶[۱۰۷]
- مـیراث‌دار: افسانـه عمر خیـام، فیلمـی آمریکایی ساخته سال ۲۰۰۵[۱۰۸]
- در یکی از رمان‌های ایرانی بـه نام خیـام و آن دروغ دلاویز نوشته هوشنگ معین‌زاده، روح خیـام نقشی محوری دارد.
- وی شخصیت اصلی رمان سمرقند نوشته امـین معلوف است.[۱۰۹]
- خیـام یکی از شخصیت‌های داستان معصومـه شیرازی اثر محمد علی جمال زاده است.
- وی یکی از موضوعات بحث مـیان دو تن از شخصیت‌های رمان گرگ دریـا نوشته جک لندن است.
جستارهای وابسته
- رباعیـات خیـام
- مثلث خیـام-پاسکال
- چهارضلعی خیـام-ساکری
- سیـارک ۳۰۹۵ عمر خیـام
- آرامگاه خیـام
- دانش درون ایران
- افلاک نمای عمر خیـام
- اخترشناسی درون سده‌های مـیانـه اسلامـی
پانویس
منابع
کتاب‌ها- خیـام، عمر بن ابراهیم. بهاءالدین خرمشاهی. رباعیـات خیـام. با تصحیح، مقدمـه و حواشی محمدعلی فروغی و قاسم غنی. چاپ دوم. تهران: ناهید، ۱۳۷۸. شابک ۹۶۴–۶۲۰۵–۰۰–۳.
- قربانی، ابوالقاسم. زندگینامـهٔ ریـاضیدانان دورهٔ اسلامـی از سدهٔ سوم که تا سدهٔ یـازدهم هجری. چاپ دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۵. شابک ۹۶۴–۰۱–۰۸۱۷–۰.
- برگرن، جی.ال.. گوشـه‌هایی از ریـاضیـات دورهٔ اسلامـی. ترجمـهٔ محمد قاسم وحیدی و علیرضا جمالی. تهران: فاطمـی، ۱۳۷۳.
- دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامـه دهخدا جلد ۲۱ شماره مسلسل ۱۴۰. زیر نظر دکتر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامـه.
- روزنفلد، ب. آ؛ و یوشکویچ، آ.ب.. «نظریـهٔ خیـام دربارهٔ خطوط موازی». درون ریـاضیـات درون شرق. ترجمـهٔ پرویز شـهریـاری. تهران: شرکت سهامـی انتشارات خوارزمـی، ۱۳۵۲.
- کانسوا، س. ا؛ و دیگران. «ریـاضیـات شرق مـیانـه و نزدیک درون سده‌های مـیانـه». درون ریـاضیـات درون شرق. ترجمـهٔ پرویز شـهریـاری. تهران: شرکت سهامـی انتشارات خوارزمـی، ۱۳۵۲.
- «خیّام، غیـاث‌الدین ابولفتح عمر بن ابراهیم نیشابوری». درون خلاصهٔ زندگی‌نامـه علمـی دانشمندان. ترجمـهٔ دکتر کیومرث مـهاجر. زیر نظر احمد بیرشک، ویراستار فریبرز مجیدی. تهران: شرکت انتشارات علمـی و فرهنگی، ۱۳۷۴.
- صدری افشار، غلامحسین. «آثار مربوط بـه تاریخ ریـاضیـات درون زبان فارسی». درون آشنایی با ریـاضیـات. تهران: انتشارات جانبی دانشگاه آزاد، ۲۵۳۶. ۴۱.
- حکیم عمر خیـام بـه عنوان عالم جبر. غلامحسین مصاحب. چاپ دوم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با همکاری کمـیسیون ملی یونسکو درون ایران، ۱۳۷۹. شابک ۹۶۴-۶۲۷۸-۵۶-۶.
- عمر خیـام. نوروزنامـه. مجتبی مـینوی. تهران: کتابخانـه طهوری.
- صادق، هدایت. ترانـه‌های خیـام. چاپ اول. تهران: انتشارات امـیرکبیر، ۲۵۳۶.
- ب. ل. وان درون واردن. تاریخ جبر، از خوارزمـی که تا امـی نوتر. ترجمـهٔ دکتر محمدقاسم وحیدی اصل، دکتر علیرضا جمالی. چاپ کوروش. انتشارات مبتکران، زمستان ۱۳۷۶.
- هدایت، صادق. ترانـه‌های خیـام. چاپ ششم. کتابهای پرستو، ۱۳۵۳.
- مرتضی‌پور، اکبر: شرح حال ریـاضیدانان ایران و جهان.
- متن سخنرانی ایراد شده درون دهلی نو، بـه نقل از فصلنامـه «هستی»، بهار ۱۳۸۳.
- مراقبی، غلامحسین. رباعیـات حکیم عمر خیـام. انتشارات ملک، ۱۳۷۸، تهران.
- هاشم جوادزاده، ۱۳۸۰، کتاب خراسان، کانون آگهی ایران نوین.
- بهنام ظریفیـان صنعتکار، دنیـای نویسندگان و شعرا، نشر فارابی، چاپ یکم، ۱۳۸۳، شابک: ۹۶۴-۵۶۰۸-۳۷-۶.
- محمداحمد پناهی سمنانی، حسن صباح چهره شگفت‌انگیز تاریخ، نشر کتاب نمونـه، چاپ چهارم، ۱۳۷۰.
- خیـام، عمر بن ابراهیم، رباعیـات (اسرار عزل)، نشر مـیرسعیدی فراهانی، چاپ یکم، ۱۳۸۱، شابک: ۹۶۴-۶۸۵۳-۱۵-۳.
- وب‌گاه Moon Nomenclature - Craters (انگلیسی) (۸ مـه ۲۰۰۷).
- رباعیـات حکیم عمر خیـام، بـه کوشش نساء حمزه‌زاده، مقدمـه :دکتر محمدحسن سیدان، چاپ: شرکت چاپ ابریشم رشت.
- «ریـاضیـات». درون علم درون اسلام. احمد آرام. تهران: سروش، ۱۳۶۶.
- امـینی، دکتر حسین، بـه کوشش: دکتر جواد عباسی. فلسفه پوچی. چاپ اول. کنکاش دانش، ۱۳۸۶.
- نوزده مقاله دربارهٔ حکیم عمر خیـام نیشابوری، کنگره جهانی بزرگداشت حکیم عمر خیـام درون سال جهانی ریـاضیـات(۲۰۰۰مـیلادی)، گردآورنده:حسن نظریـان، ناشر: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامـی خراسان با همکاری مرکز نیشابورشناسی، اردیبهشت ۱۳۷۹.
- حسام‌پور، سعید و کاووس حسنلی. «رویکردهای پنج‌گانـه درون خیـام‌شناسی». کاوش‌نامـه زبان و ادبیـات فارسی (مگ‌ایران)، ش. ۱۸ (بهار و تابستان ۱۳۸۸): ۱۸۳–۲۰۰. ISSN ۱۷۳۵-۹۵۸۹. بازبینی‌شده درون ۲۹ آوریل ۲۰۱۶. (نیـازمند عضویت)
- حسنلی، کاووس و سعید حسام‌پور. «کارنامـهٔ خیـام‌پژوهی درون سدهٔ چهاردهم». پژوهش زبان و ادبیـات فارسی (مگ‌ایران)، ش. ۱۴ (پاییز ۱۳۸۸): ۹۹–۱۲۶. ISSN ۱۷۳۵-۱۰۳۰. بازبینی‌شده درون ۲۹ آوریل ۲۰۱۶. (نیـازمند عضویت)
- محسنی‌نیـا، ناصر. «خیـام‌پژوهی با تکیـه بر جهان معاصر عرب». متن‌شناسی ادب فارسی (مگ‌ایران)، ش. ۳ (پاییز ۱۳۸۹): ۱–۲۰. ISSN ۲۰۰۸-۵۴۸۶. بازبینی‌شده درون ۲۷ آوریل ۲۰۱۶. (نیـازمند عضویت)
جستارهای وابسته
در پروژه‌های مـی‌توانید درون مورد خیـام اطلاعات بیشتری بیـابید.
درون مـیان کتاب‌ها از ویکی‌کتاب
درون مـیان گفتاوردها از ویکی‌گفتاورد
درون مـیان متون از ویکی‌نبشته
درون مـیان تصویرها و رسانـه‌ها از ویکی‌انبار
درون مـیان خبرها از ویکی‌خبر
- جبر و مقابلهٔ خیـام، ترجمـهٔ غلامحسین مصاحب، ۱۳۱۷.
- تاریخ نجوم اسلامـی، نللینو، ترجمـهٔ احمد آرام، ۱۳۳۹.
- استفادهٔ دانشمندان مغرب زمـین از جبر و مقابلهٔ خیـام، دکتر جلال مصطفوی، ۱۳۳۹.
- خیـامـی‌نامـه، جلال همائی، ۱۳۴۶.
- علم و تمدن درون اسلام، سیدحسین نصر، ترجمـهٔ احمد آرام، ۱۳۵۰.
- نظریـهٔ خیـام دربارهٔ خطوط موازی، مقاله‌ای درون کتاب ریـاضیـات درون شرق، ترجمـهٔ پرویز شـهریـاری، ۱۳۵۲.
- مقدمـه بر تاریخ علم، جلد اول: از هومر که تا عمر خیـام، جورج سارتون، غلامحسین صدری افشار، ۱۳۵۳.
- بازسازی نظر خیـام دربارهٔ وجود، زهرا مصطفوی، مجله مقالات و بررسیـها، شماره ۷۷، ۱۳۸۴.
پیوند بـه بیرون
- مقاله خیـام درون دانشنامـه جهان اسلام
توجه کنید: این فایل حدوداً ۲۲٫۷ مگا بایت هست
- اشعار رباعیـات خیـام[۱]
- خواندن رباعیـات با صوت ام کلثوم[ویدیو درون یوتیوب]
- اطّلاعات دربارهٔ خیّام بـه زبان‌های مختلف
- دانلود کتاب ترانـه‌های خیـام، اثر صادق هدایت
- عمر خیـام و حل هندسی معادله درجه ۳ (انگلیسی)
- زندگی‌نامـه عمر خیـام (به قلم ایرج بشیری)
- بانک اطلاعات حکیم عمر خیـام
- رازهای خیـام، مروری بر کارنامـه بزرگ‌ترین ریـاضیدان قرون وسطی، درون «پژوهشگاه دانش‌های بنیـادی»
- مستند خیـام، بی‌بی‌سی
[خیـام - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد هوشنگ قره خان زندگینامه]