استان قم - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

مختصات: ۳۴°۳۸′۴۴″شمالی ۵۰°۵۲′۴۷″شرقی / ۳۴٫۶۴۵۶°شمالی ۵۰٫۸۷۹۸°شرقی

قم مرکز قممساحت ۱۱۲۴۰ کیلومترمربعجمعیت

۱۱۵۱۶۷۲ (۱۳۹۰)[۱]

۱٬۲۹۲٬۲۸۳ نفر (۱۳۹۵)[۲][۳]پراکندگی ۹۲٫۴تعداد شـهرستان‌ها ۱منطقه زمانی IRST (گرینویچ+۳:۳۰)-تابستان (دی‌اس‌تی) IRDT (گرینویچ+۴:۳۰)نماینده ولی فقیـه سید محمد سعیدی

استان قم یکی از ۳۱ استان ایران هست که درون مرکز این کشور و در جنوب استان تهران، شمال استان اصفهان، شرق استان مرکزی و غرب استان سمنان واقع شده‌است. مخابرات آذربایجان شرق اطلاع از حجم شبانه مرکز استان کلان‌شـهر قم است. مخابرات آذربایجان شرق اطلاع از حجم شبانه این استان درون یک منطقهٔ خشیمـه‌خشک واقع شده‌است و آب و هوای گرم و خشک دارد. جنوب و غرب استان پوشیده از کوه‌های مرتفع هست و آب و هوای معتدل دارد. مناطق شرقی، مرکزی و شمالی استان نیز پوشیده از بیـابان‌های وسیع هست که بزرگ‌ترین آن‌ها دشت مسیله است. استان قم از نظر وسعت بعد از استان البرز کوچک‌ترین استان ایران است. استان قم تنـها یک شـهرستان دارد. شـهرهای قم، جعفریـه، پردیسان و سلفچگان مـهم‌ترین شـهرهای استان به‌شمار مـی‌روند. از معروف‌ترین روستاهای استان قم مـی‌توان بـه وشنوه، خاوه، فردو ، کهندان ، قاهان ، نویس و کرمجگان اشاره کرد.[۴][۵][۶]

محدودهٔ وسیعی از استان قم دارای آثار تمدن قدیمـی قمرود هست و عناصری را از روزهای اولیـهٔ حضور تمدن درون خود حفظ کرده‌است. اولین نیـایش‌گاه‌های باستانی درون فلات ایران درون این منطقه ساخته شده‌اند. برخی از مورخان بنای اولیـهٔ شـهر قم را بـه اسکندر، بهرام گور، طهمورث، لهراسپ، قباد ساسانی، یزدگرد سوم و چند تن دیگر، نسبت داده‌اند و در این مورد اختلاف نظر وجود دارد. باستان‌شناسانی چون رومن گیرشمن قم را قدیمـی‌ترین منطقه‌ای مـی‌داند کـه انسان درون آن‌جا استقرار یـافته و تمدن‌های اولیـه را پی‌ریزی کرده‌اند. نتایج جدید باستان‌شناسی نیز قدمت قم را بـه بیش‌از ۷۰۰۰ سال پیش مـی‌رسانند. باستان‌شناسان ادعا مـی‌کنند بـه علت وجود رودخانـهٔ اناربار و وجود شاه‌راه مواصلاتی منطقهٔ قم از دوران‌های اولیـهٔ تاریخی مـیزبان تمدن‌های شکوفایی بوده‌است.[۷][۸]

مـهم‌ترین عامل مؤثر بر وضع اقتصادی استان، صنعت گردشگری و به ویژه توریسم مذهبی هست و دلیل آن وجود حرم فاطمـه معصومـه و مسجد جمکران و تعداد زیـادی از مزارهای امام‌زاده‌ها و علویـان درون استان هست که درون تمام فصول سال، پذیرای زایران بسیـاری از نقاط مختلف ایران و سایر کشورها هست که این امر موجب رونق بازار کار و خدمات درون این شـهر شده‌است.[۴]

در سال ۱۳۴۲ خورشیدی با شروع حرکت انقلابی روح‌الله خمـینی از این شـهر، قم بـه مرکزی فعال به منظور انقلاب مردم ایران تبدیل شد کـه در نـهایت درون سال ۱۳۵۷ خورشیدی این حرکت توانست بـه براندازی نظام سلطنتی درون ایران منجر شود و پس از تأسیس یک حکومت تئوکراسی درون ایران، بـه دلیل نقش و اهمـیت مذهبی قم، اهمـیت آن درون عرصهٔ سیـاسی و اجتماعی افزایش یـافت.[۴]

شـهرستان قم درون سال ۱۳۷۵ خورشیدی براساس مصوبه مجلس ایران بـه استان مستقل تبدیل شد.[۴] و هم‌اکنون توسط برخی نمایندگان مجلس پیشنـهادهایی به منظور الحاق دو شـهرستان کاشان و آران وبیدگل بـه استان قم مطرح شده‌است. درون صورت اجرایی شدن، مشکل دوری از مرکز استان دو شـهرستان مذکور رفع و تقسیمات کشوری یک اصلاح اساسی مـی‌شود.

هشت راه اصلی مواصلاتی بـه استان قم منتهی مـی‌شوند. آزادراه ۵، آزادراه ۷، جاده ۶۵ و جاده ۷۱ مـهم‌ترین آن‌ها هستند.[۵]

جغرافیـا

موقعیت

استان قم ۱۱۲۴۰ کیلومتر مربع وسعت دارد. این استان بین ۵۱ و ۳۰ درجهٔ طول شرقی نسبت بـه نصف النـهار گرینویچ و ۱۵ ۳۵ و ۲۴ ۱۵ درجهٔ عرض شمالی نسبت بـه خط استوا قرار گرفته‌است. استان از شمال بـه جلگهٔ ورامـین و شـهرری متصل هست و دریـاچهٔ نمک درون شرق استان محل سرریز رودهای سرچشمـه گرفته از کوه‌های البرز مانند جاجرود است. .[۹][۱۰]

زمـین‌شناسی

رسوبات ائوسن درون ایران مرکزی نسبت بـه هم فاصله دارند و به عبارت دیگر بـه حالت پراکنده‌اند. بـه عقیدهٔ گانسر (۱۹۵۹)، قدیم‌ترین رسوبات ائوسن فسیل‌دار این ناحیـه بـه لوتسیسن تعلق دارد. درون حالی کـه رسوبات ائوسن فوقانی گسترش بسیـار کمتر و محدودتر دارند. درجنوب قم، ضخامت سنگ‌های ائوسن بـه ۲۰۰۰ متر مـی‌رسد و کوه‌های مرتفعی درون منطقه تشکیل مـی‌دهد کـه مـی‌توان آن‌ها را تناولی از مواد آتشفشانی و رسوبی دانست. گانسر (۱۹۵۹)، رسوبات آهکی توسین این منطقه را بـه صورت عدسی‌هایی درون داخل سنگ‌های بازالتی گزارش کرده‌است.[۱۰]

از نظر زمـین شناسی، درون دوران سوم قسمت مـهمـی از نواحی اطراف قم بواسطه دریـای بزرگ مدیترانـه مرکزی پوشید بوده‌است. (دریـای مدیترانـه مرکزی دریـای وسیعی بوده کـه در دوران سوم زمـین‌شناسی قسمت مـهمـی از کره زمـین از قبیل اسپانیـا، جنوب فرانسه، آسیـای صغیر، ایران و هندوستان را مـی پوشانده). رسوبات و ته نشین‌های دریـای مزبور اکنون درون اطراف کوه‌های شاه جمال، نرداغی، دوبرادران، خضر، کیکویـه و سایر کوه‌های شـهرستان قم دیده مـی‌شود. آثار دریـای مزبور درون نقاط نامبرده همان رسوبات (گریـه یـا سنگ ماسه عبارت هست از سنگهای سختی کـه از ماسه‌های بسیـار ریزی بوجود آمده باشد) و (مارن ترکیبی هست از سیلیکات مضاعف آلومـینیوم و کلسیم یـا بـه عبارت دیگر رس مخلوط با آهکی هست که خواص ظاهری آن چسبندگی و جاذبه الرطوبه بودن است)، کالکر (آهک) و بعضی اوقات سنگهای گچی و سنگهای نمکی مـی‌باشند کـه متعلق بـه دوره مـیوسن از دوران سوم است.[۱۱]

توپوگرافی

استان قم به‌طور متوسط ۹۳۰ متر از سطح دریـا ارتفاع دارد کـه در پست‌ترین نقطهٔ حاشیـهٔ کویر ۸۰۰ متر و در بلندترین نقطهٔ کوهستانی بـه ۳۳۳۰ متر (کوه ولیجا) مـی‌رسد. شـهرستان قم درون ارتفاعی بین ۸۰۰ متر درون حاشیـهٔ کویر که تا ۱۳۰۰ متر درون مناطق کوهستانی از سطح دریـا قرار دارد. شـهر قم بین ۸۳۰ متر که تا ۹۵۰ متر از سطح دریـا واقع شده‌است.[۱۰]

آب و هوا

استان قم با توجه بـه اختلاف زیـاد ارتقاء (از ۸۰۰ که تا ۳۳۰۰ متر) از سطح دریـا، دارای اقلیم‌های متفاوت و متنوع هست که عبارتند از:

• اقلیم گرم و خشک
• اقلیم نیمـه‌خشک
• اقلیم مدیترانـه‌ای
• اقلیم نیمـه‌مرطوب[۱۰]

از نظر عرض جغرافیـایی استان قم درون عرض‌های مـیانی نیم‌کرهٔ شمالی واقع است؛ بنابراین حتما آب و هوای معتدل داشته باشد ولی دخالت عواملی همچون نزدیکی بـه کویر و عامل ارتفاع باعث پیدایش تغییرات و تفاوت‌هایی درون آب‌وهوای آن شده‌است. به‌طوری‌که تأثیر ارتفاع درون نواحی غربی و جنوبی استان زیـاد بوده و کاهش چشم‌گیر دما درون ارتفاعات بـه چشم مـی‌خورد. کل استان بـه دلیل دوری از دریـا رطوبت هوای کمـی دارد. بادها بـه دلیل تأثیر بر روی دما، تبخیر و بارندگی یک عامل مـهم و مؤثر بر آب‌وهوای استان بـه حساب مـی‌آیند. بادهای غربی و شرقی از بقیـه مـهم‌ترند ولی اهمـیت بادهای شرقی از بادهای غربی هم بیش‌تر است. بادهای شرقی از طرف بیـابان‌های مرکزی ایران بـه نواحی مرکزی و شرقی استان مـی‌وزند و به دلیل آن کـه از بیـابان مـی‌وزند (مخصوصا درون فصول پاییز و بهار) خشکی و گردوغبار فراوان بـه همراه دارند و باعث آلودگی سطح شـهر قم مـی‌شوند. درون فصل زمستان گاهی بادهای شمال شرقی بـه داخل استان وزیده و باعث افت شدید دما مـی‌شود و پدیده‌ای اصطلاحاً بـه نام سرماخشکه بـه وجود مـی‌آورند. بادهای غربی نیز به‌خصوص درون فصول پاییز و زمستان استان را تحت تأثیر قرارداده و اغلب باعث بارندگی درون سطح استان مـی‌شوند. جهت وزش بادهای غالب درون استان قم جهت شرقی است.[۱۰][۱۲]

بین نواحی کوهستانی و کوهپایـه‌ای استان، نسیم کوه و دره و بالعنیز جریـان دارد کـه جنبهٔ محلی داشته و در روز و شب جهت آن‌ها عوض مـی‌شود.[۱۰][۱۲]

براساس آمار و اطلاعات، مـیانگین بارندگی سالیـانـه درون سطح استان قم درون یک دورهٔ ده‌ساله ۱۳۵ مـیلی‌متر بوده کـه این مـیزان نیز بـه علت اختلاف ارتفاع درون نواحی مختلف متفاوت است. هر قدر کـه از غرب بـه شرق و از جنوب بـه شمال استان حرکت کنیم از مقدار بارش کاسته مـی‌شود. پراکندگی بارش سالانـه درون سطح استان بـه گونـه‌ای هست که ۷۴ درصد بارش سالانـه درون فصول بهار و زمستان بوده و کم‌باران‌ترین فصل سال تابستان با بارش حدود ۹٫۱ مـیلی‌متر است.. با درنظرگرفتن مـیزان اندک بارش درون استان بـه علت هم جواری با مناطق کویری و وزش بادهای گرم و خشک از طرف کویر مـیزان متوسط تبخیر سالانـه درون حدود ۳۰۰ مـیلی‌متر برآورد شده‌است.[۱۰][۱۲]

یکی ازخصوصیـات بارز مناطق بیـابانی سرمای شدید زمستان و گرمای بالای تابستان مـی‌باشد به‌طوری‌که طبق آمار ارایـه شده متوسط حداقل درجه حرارت سردترین ماه سال ۵٫۱۶ـ و متوسط حداکثر گرم‌ترین ماه سال ۴۲٫۵ درجه و حداکثر مطلق درجه حرارت هوا ۴۹ درجه درون ماه‌های تیر و مرداد و حداقل آن ۲۴ـ درجه درون بهمن ماه است. با توجه بـه ویژگی خاص توپوگرافی درون مناطق مختلف استان، اختلاف دمای محسوسی بـه چشم مـی‌خورد؛ به‌طوری‌که هر چه از جنوب بـه طرف شرق و شمال استان حرکت کنیم بر مقدار دمای هوا افزوده و از تعداد روزهای یخبندان و تعداد روزهای ابری سال کاسته مـی‌شود.[۱۰][۱۲]

آب‌ها

به دلیل ویژگی‌های طبیعی، استان با کمبود منابع آب سطحی و زیرزمـینی مواجه است. رودخانـه‌های قمرود و قره‌چای جریـان‌های دائمـی و سطحی را تشکیل مـی‌دهند کـه با احداث سدهای ۱۵ خرداد و قره‌چای بر روی آن‌ها درون سالیـان اخیر مـهار شده‌اند. رودخانـه‌های سلمان، زواریـان، قره‌سو، طغرود و فردو دیگر رودخانـه‌های مـهم استان هستند.[۱۲]

از ۲۷۰ حلقه چاه عمـیق، ۱۲۷ چاه نیمـه عمـیق، و تعداد زیـادی قنات و چندین دهنـه چشمـه درون سطح استان، آبی معادل ۶۴۰ مـیلیون متر مکعب درون سال برداشت مـی‌شود.[۱۲]

پوشش گیـاهی

حوزهٔ شـهرستان قم دارای یک مـیلیون هکتار مرتع هست که از این مقدار ۲ درصد مراتع درجه یک، ۴ درصد مراتع درجه دو، ۱۵ درصد مرتع درجه سه، ۴۵ درصد مراتع درجه چهار و ۳۴ درصد مراتع درجه پنج‌اند. گونـه‌های گیـاهی با توچه بـه اقلیم منطقه شامل انواع گیـاهان شورپسند، گز، تاغ، درمنـه‌ها و سایر گونـه‌های خشک پسند هستند.[۱۲]

کویر نمک

کویر نمک درون شرق قم مـی‌باشد کـه همان دریـای خشک شده قدیمـی هست که بـه تدریج آب آن‌ها تبخیر شده و املاح درون آن‌ها رسوب نموده است. این کویر مـیان خراسان و سیستان و قم و کاشان و یزد واقع هست و درون بعضی نقاط آن رشته‌های منفردی از کوه‌های اطراف پیش آمده تشکیل نواحی کوهستانی خیلی خشک مـیدهد جز درون فصل زمستان آبی کـه در این کویر نمـیتوان یـافت. درون موقع تباستان بـه جای آب ورقه‌های نمک جلب نظر مـی‌کند و چون هوا درون این ناحیـه خیلی خشک هست اختلاف درجه حرارت درون آن زیـاد است. مثلا درون روز حرارت بـه 70 درجه و شب که تا صفر درجه تنزل مـی‌کند. بـه همـین علت سنگ کوه‌های آن بر اثر اختلاف درجه هوا متلاشی شده بـه صورت شن و سنگریزه درآمده هست و درون موقع وزش باد توده‌های عظیم شن مانند امواج دریـا بـه حرکت درآمده و تشکیل تپه‌ها و ماهورهای موقتی مـیدهد کـه گاهی ارتفاع بعضی از آن‌ها بـه چهل متر و طولش بـه چند کیلومتر مـی‌رسد و به همـین علت بـه آن‌ها ریگ روان مـیگویند و اغلب سبب گمراهی و هلاکت مسافر مـی‌شود. اطراف کویر درون بعضی از روزها بر اثر بدهای شدید ذرات نمک مخلوط شن و ماسه بـه هوا و این ناحیـه را تیره و تار مـی‌کند، کویر لوت درون جنوب شرقی کویر نمک قرار دارد.[۱۳]

در کویر نمک انواع معادن از طلا، نقره، مس، سرب، پنبه کوهی، آهن، زغال سنگ و لاجورد پیش‌بینی مـی‌شود.[۱۴]

کوه های قم

کوه‌هایی کـه در اطراف کنار رودخانـه قم قرار گرفته اند

١-سفید کوه یـا منظریـه درون ٣٠ کیلومتری قم

٢- سیـاه کوه درون ٣٠ کیلومتری قم

٣- گل تپه درون ٣٢ کیلومتری قم

٤- کوه محمود آباد درون ٤٠ کیلومتری قم

٥- کوه نمک درون ٢٠ کیلومتری قم

٦- کوه شاهجرد درون ٣٢ کیلومتری قم

کوه‌هایی کـه در حوزه مرکزی قرار گرفته اند

١- کوه یزدان درون ١١ کیلومتری غربی قم (٣ فرسخ طول نیم فرسخ عرض و ١٣٠٠ دره) چشمـه سارهای کوچک دارد قشلاق طایـه زند بوده- یزدان فازار رئیس شـهر قم درون دامنـه کوه منزل داشته و این کوه را مرتع حشم خود قرار داده بود و ارتفاع آن ١٥٣٣ متر دارای موقعیت مذهبی و آثار دینی زردشت هم درون آن پیداست.

٢- کوه کلاه قاضی درون یک فرسخی واقع شده. قنات ناصری از کنار این کوه جاری است. کوه خضر- کوه دو برادران نیز از این سری کوه‌ها هستند.[۱۵]

جمعیت

جمعیت استان قم درون سال ۱۳۹۰ برابر با ۱٫۱۵۱٫۶۷۲ نفر بوده‌است کـه ۱٫۰۹۵٫۸۷۵ نفر آن درون نقاط شـهری و بقیـه درون روستاها زندگی مـی‌کنند. همچنین ۵۸۷٫۶۶۱ نفر جمعیت استان مرد و ۵۶۴٫۰۱۱ نفر زن هستند کـه این جمعیت درون ۳۲۱٫۱۴۴ خانوار زندگی مـی‌کنند. قم ۲۱. امـین استان ایران از نظر جمعیت هست و تراکم جمعیت درون آن ۱۰۰ نفر بر هر کیلومتر مربع هست که از این نظر ۵. امـین استان پرتراکم ایران است. نرخ رشد جمعیت استان درون سال‌های ۱۳۸۵ که تا ۱۳۹۰ ۱٫۹۳ درصد بوده‌است. ۶ درصد از کل اتباع خارجی ساکن ایران درون استان قم ساکن هستند و ۹۰٫۶ درصد از جمعیت استان اتباع ایرانی و ۹٫۴ درصد اتباع غیر ایرانی‌اند.[۱۶]

نرخ بیکاری جمعیت درون سال ۱۳۹۱ درون قم ۱۱٫۳ درصد بوده‌است. (مـیانگین کشوری ۱۲٫۳ درصد) همـین‌طور نرخ تولید ناخالص داخلی استان ۴۶۶۷۲ مـیلیـارد ریـال هست که حدود ۱٪ از کل تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل مـی‌دهد.[۱۶]

پیشینـه

پیش از اسلام

سابقهٔ قم بـه دوران ساسانی بازمـی‌گردد اما مـهم‌ترین روی‌داد تاریخ قم اسلام آوردن مردم آن و پذیرش تشیع بود. قم درون سال ۲۳ ه‍.ق بـه دست ابوموسی اشعری فتح شد و قم بـه پناهگاه شیعیـان و مخالفان خلفای اموی و عباسی تبدیل شد. بعد از پذیرش اسلام و تشیع از سوی مردم قم، سرنوشت سازترین رخداد تاریخ قم، آمدن فاطمـه معصومـه بـه این شـهر است. چرا کـه بعد از وفات او و دفن درون شـهر قم بـه عنوان یک مرکز دینی و مذهبی به منظور شیعیـان تبدیل شد و در دوره‌های بعد بـه دلیل اهمـیت مذهبی این شـهر بـه بزرگ‌ترین حوزهٔ تعالیم دینی و مذهبی درون ایران تبدیل شد.[۱۷]

در باب اول کتاب «تاریخ قم» نوشته حسن بن محمد بن حسن قمـی کـه کهن‌ترین سند تاریخی موجود دربارهٔ قم است؛ از قول مورخان قدیم‌تر، از اسکندر، بهرام گور، طهمورث، لهراسپ، قباد ساسانی، یزدگرد سوم و چند تن دیگر، بـه عنوان بانیـان نخستین قم یـاد شده‌است. شواهد و مدارک و آثاری کـه از دوران پیش از اسلام بـه دست آمده؛ اثبات مـی‌کند کـه شـهر قم درون آن زمان، و به‌ویژه درون عهد ساسانیـان از شـهرهای آباد و مـهم بوده‌است؛ زیرا درون آن‌ها بـه وجود آتشکدهٔ آذر، یکی از آتشکده‌های مـهم آن دوران، درون قم اشاره شده‌است. درون کتابی کـه به خط پهلوی بـه نام «خسرو کواذان و ریزکی» (یعنی خسرو پسر قباد و غلامـی) کـه از عهد ساسانیـان باقی‌مانده‌است از زعفران قمـی و نزهت‌گاه قم سخن بـه مـیان رفته‌است کـه این خود نشانـهٔ وجود این شـهر درون آن تاریخ است: «خسرو از غلام خود موسوم بـه زیرک خوش آرزو پرسید: اگر بویی خسروانی و سیب شامـی و گل فارسی و شاه سپرم سمرقندی و ترنج طبری و نرگس مسکی و بنفشـه اصفهانی و زعفران قمـی و بونی (بوانی) و نیلوفر سیرانی و «ند» را فراهم آوری از بوی بهشت بویی توانی برد.»[۱۸][۱۹]

کثرت آثار زرتشتی مثل معبد، دخمـه و … کـه در اطراف قم بودهاند، با استناد بـه کتاب تاریخ قم دلیل دیگری بر شـهر بودن این منطقه قبل از اسلام است.[۱۸][۱۹]

پس از اسلام

از جمله اتفاقات مـهمـی کـه در قرون اولیـهٔ اسلام درون قم رخ داده‌است، حتما به مـهاجرت و پناه آوردن بسیـاری از علویـان و فرزندان علی بن ابی‌طالب بـه این شـهر و رسوخ عقاید شیعه‌ی امامـیه درون مردم آن اشاره کرد کـه سبب شد که تا به تدریج بـه عنوان یکی از مراکز بزرگ تشیع درون جهان شناخته شود و مورد بغض و کینـهٔ خلفا قرار گیرد. هم‌چنین از آن جمله حتما به جدا شدن شـهر قم از اصفهان و مستقل شدن آن درون حدود سال ۱۸۹ ه‍. ق؛ کـه به تقاضای یکی از مشاهیر این شـهر بـه نام حمزه‌بن‌یسع و با موافقت هارون الرشید انجام گرفت. اشاره کرد.[۱۸][۱۹]

مرکزیت مذهبی قم کـه از روزگار زندگی جعفر صادق تاکنون ادامـه دارد، سبب شده‌است که تا در قرون دوم و سوم تعداد بسیـار زیـادی از راویـان اخبار و محدثان شیعی، از قم برخیزند یـا درون آن اقامت کنند. علت اساسی روی آوردن اهل خبر و حدیث شیعه و پیروان مکتب اهل بیت بـه شـهر قم، سخت گیری‌ها و فشارهای فراوانی بوده‌است کـه در قرون نخستین درون شـهرهای مختلف نسبت بـه طرفداران خاندان محمدبن‌عبدالله روا داشته مـی‌شد، درون حالی کـه این شـهر یک محیط شیعه نشین صرف بود و تا حدود زیـادی از دخالت مستقیم و تسلط عمال خلفا بـه دور بود. درون این سال‌هاست کـه قم و حوزهٔ دینی آن، بـه تدریج جایگزین حوزهٔ دینی کوفه شد کـه قبلاً مرکز راویـان و محدثان بود. بدین ترتیب مـی‌توان گفت کـه حوزه دینی قم قدیمـی‌ترین مرکز نشر علوم اسلامـی هست که تاکنون باقی‌مانده‌است.[۱۸][۱۹]

در دوران پهلوی معاصر و جدید، قم مرکز مبارزه علیـه حکومت پهلوی بود. اولین جرقه انقلاب ۱۹۷۹ ایران درون بهمن سال ۱۳۴۱ خورشیدی درون قم زده شد. روح‌الله خمـینی کـه در نقش رهبر این انقلاب بود درون قم بـه مخالفت با تصویب‌نامـه انجمن‌های ایـالتی ولایتی و همـین‌طور اصول شش‌گانـه انقلاب شاه و ملت و لایحه کاپیتولاسیون پرداخت. همـین‌طور قم درون این دوران از سال ۱۳۵۴ خورشیدی بـه بعد، هم‌زمان با ازدیـاد درآمدهای نفتی، تحرک تازه‌ای درون زمـینـه‌های عمرانی و به دست آوردن نـهادهای جدید پیدا مـی‌کند.[۲۰]

تقسیمات سیـاسی

استان قم درقالب ۱ شـهرستان دارای ۵ بخش، ۹ دهستان، ۶ شـهر و ۳۶۳ آبادی دارای سکنـه‌است.

پراکندگی جمعیت

مردم

زبان‌ها و لهجه‌ها

زبان مردم قم از دیرباز فارسی با لهجهٔ قمـی بوده‌است کـه امروزه بـه لهجهٔ فارسی تهران نزدیک شده‌است. هم‌چنین بسیـاری از مردم با زبان ترکی آذربایجانی با انواع لهجه‌های آن سخن مـی‌گویند. هم‌چنین عربی درون بخش‌هایی از شـهر قم با لهجهٔ عراقی نیز گویش مـی‌شود. هم‌چنین زبان ترکی خلجی درون بخش خلجستان، لری بختیـاری و کردی نیز درون استان گویشور دارد.[۲۱]

اقوام

اقوامـی کـه در قم ساکن هستند از نظر تعداد بـه ترتیب فارس، ترک، گیلک، مازندرانی، عرب، کرد، لر و تات هستند.[۲۱]

ادیـان

بیش‌تر مردم استان مسلمان و شیعه هستند. تنـها گروه‌های مذهبی به‌جز شیعه، مسیحیـان و زرتشتیـان هستند.[۲۱]

فرهنگ

مراسم‌های سنتی و آداب و رسوم

• مراسم یـادمان ورود فاطمـه معصومـه بـه قم:

روز ۲۳ ربیع‌الاول سال‌روز ورود فاطمـه معصومـه از مسیر ساوه بـه قم است. درون این روز مردم قم بـه اتفاق موسی بن خزرج، کـه از بزرگان قم بود، که تا بیرون شـهر بـه استقبال فاطمـه معصومـه مـی‌روند و موسی‌بن‌خزرج کـه افسار شتر او را بـه دست داشت، او را بـه منزل شخصی خود هدایت مـی‌کند. همـه ساله، مردم قم و خادمان حرم فاطمـه معصومـه درون این روز طی یک حرکت نمادین، بـه استقبال او مـی‌روند و این روز را گرامـی مـی‌دارند.[۲۲]

• لاله گردانی:

مراسم لاله‌گردانی یـا شمعدان گردانی حرم فاطمـه معصومـه از جمله مراسم‌های سنتی است. این مراسم توسط خادمان حرم انجام مـی‌شود.[۲۲]

• سر درختی:

این مراسم درون اوایل بهار درون روستاهای جنوب استان به منظور در امان ماندن باغ‌ها از گزند سرما اجرا مـی‌شود. بـه این منظور با هزینـهٔ اهالیی خریداری مـی‌شود؛ سپس دستمال سبز رنگی بـه دور گردن بسته مـی‌شود و آن را درون روستاها مـی‌گردانند. درون مرحلهٔ بعد را درون امام‌زاده یـا یک مکان مقدس قربانی مـی‌کنند و از گوشت آن حلیم مـی‌پزند و در بین اهالی تقسیم مـی‌کنند.[۲۲]

خوراکی‌ها

پوشاک

لباس‌های محلی قم بیش‌تر درون گذشته مورد استفاده قرار مـی‌گرفته‌است. زنان درون روستاها لباس‌های بلند بر تن مـی‌د کـه تا زانوی آن‌ها مـی‌رسید و معمولاً این لباس‌ها سفید و گل‌دار بود و در زیر آن شلوار بـه پا مـی‌د. لباس‌های آن‌ها دو جیب داشت کـه در اطرافش دوخته شده بود. زن‌ها همـیشـه حتی درون خانـه چارقد سفید بر سر داشتند. چارقد را بـه صورت مثلثی که تا مـی‌د و بر سر مـی‌زدند و برای محکم آن یـا گره مـی‌زدند یـا با سنجاق آن را وصل مـی‌د. آن‌ها اگر پولی همراه خود داشتند درون گوشـهٔ چارقد خود گره مـی‌زدند.[۲۲]

معماری

هنرهای سنتی

اقتصاد

اشتغال و تورم

بر اساس نتایج آمارگیری از نیروی کار استان درون سال ۱۳۹۱ نرخ بی‌کاری استان ۱۱٬۳ درصد و ۱ درصد پایین‌تر از نرخ بی‌کاری کشور است. نرخ مشارکت اقتصادی درون استان هم ۳۴٬۶ درصد و ۲ درصد پایین‌تر از نرخ کشوری است.[۱۶]

شاخص تورم درون شـهرهای استان قم درون سال ۱۳۹۱، ۳۰٬۶ درصد و ۱ درصد پایین‌تر از نرخ کشوری بوده‌است؛ نرخ تورم روستایی استان هم ۲۸٬۷ درصد و ۶ درصد پایین‌تر از نرخ کشوری بوده‌است.[۱۶]

درآمدهای استان

در سال ۱۳۹۱ درآمدهای عمومـی استان حدود ۲٬۰۳۷ مـیلیـارد ریـال بوده‌است کـه نسبت بـه سال ۱۳۹۰ دارای رشد ۳۳ درصدی بوده‌است. سهم استان قم از کل درآمدهای کشوری ۰٬۷۵ درصد است. تولید ناخالص داخلی استان یـا GDPR هم درون سال ۱۳۸۹، ۴۶٬۶۷۲ مـیلیـارد ریـال هست که حدود ۱ درصد از کل تولید ناخالص داخلی ایران را تشکیل مـی‌دهد.[۱۶]

صنعت و معدن

استان قم تنوع معدنی زیـادی دارد و در حال حاضر ۱۴ نوع مواد معدنی درون استان قابل استخراج هستند. سنگ‌های ساختمانی، نمک، گچ، گاز طبیعی و نفت مـهم‌ترین معادن استان هستند.[۲۱] از مجموع ۱۰۳ معدن کشف‌شده درون استان قم، تعداد ۷۲ معدن درون حال فعالیت هستند.[۱۶] مرکز بهره‌برداری ذخایر گازی سراجه قم کـه در فاصلهٔ ۶۰ کیلومتری شرق شـهر قم واقع شده‌است؛ دارای توان فرآوری ۴٬۱ مـیلیون متر مکعب گاز درون روز هست و بخش مـهمـی از گاز مصرفی شـهر قم را تأمـین مـی‌کند. مایعات گازی تولیدشده درون این واحد بهره‌برداری، بـه پالایشگاه تهران منتقل مـی‌شود. مرکز بهره‌برداری سراجه قم درون حال توسعه جهت ذخیره‌سازی و تولید گاز بـه مـیزان ۵٬۴ مـیلیون متر مکعب درون روز است.[۲۳][۲۴]

قدمت صنعت درون استان قم بـه سال ۱۶۰ هـ.ق. بازمـی‌گردد. از سال ۱۳۲۸ خورشیدی بـه بعد صنایع دستی و سنتی درون استان رواج بیش‌تری گرفت و کارگاه‌های مختلف گیوه چینی، آینـه سازی، نمدمالی، تولید کفش، مبل‌سازی، تولید بخاری، آهنگری، حلوایی، صابون سازی، فرش دستباف (ابریشم)، متقال‌بافی و سوهان‌پزی راه‌اندازی شد. یکی از مـهم‌ترین صنایع دستی کـه با اسم قم پیوند خورده سوهان قم مـی‌باشد کـه مبدأ پیدایش اولیـهٔ آن درون هندوستان بوده و سپس درون زمان ناصرالدین شاه وارد قم شده‌است.[۲۵]

فهرست صنایع مـهم و عمدهٔ استان قم (در مقیـاس کارگاهی):

• واحدهای کفش: ۴۵۶ واحد
• واحدهای آجردستی: ۵۰۷ واحد
• واحدهای درودگری: ۱۶۰۶ واحد
• واحد سوهان پزی: ۳۷۶ واحد[۲۵]

کشاورزی

استان قم درون سال ۱۳۹۰ دارای ۱۰۴ هزار هکتار زمـین کشاورزی بوده کـه ۱۷ هزار هکتار آن را اراضی باغی تشکیل داده‌اند. تولید کل محصولات زراعی استان درون سال (سال ۱۳۹۰) ۳۲۴ هزار تن هست که ۷۵ هزار تن آن را محصولات باغی تشکیل مـی‌دهند. هم‌چنین درون بخش دام‌داری استان قم دارای دو شـهرک بزرگ دام‌داری بـه نام‌های «دام‌شـهر» و «لبن» هست ۱٬۱۱۲ واحد دام‌داری صنعتی را درون خود جای داده‌اند. ۵۵۹ واحد مرغ‌داری صنعتی نیز درون سطح استان مشغول فعالیت هستند کـه قطب اصلی فعالیت آنان روستای چاهک است.[۱۶]

عمدهٔ تولیدات کشاورزی استان غلات ۶۳ درصد، محصولات صنعتی ۱۵ درصد، نباتات علوفه ۱۳ درصد، و محصولات جالیزی ۶ درصد است. محصول عمدهٔ کشاورزی استان هم گندم و جو مـی‌باشد کـه به علت وجود آب فراوان رودخانـه‌های قمرود و قره‌چای درون اواخر زمستان و اوایل بهار کشت آن‌ها از اهمـیت خاصی برخوردار است.[۲۶] هم‌چنین قم یکی از مناطق مـهم کشت پنبه درون ایران به‌شمار مـی‌رود و زمـین‌های قدیمـی اطراف شـهر قم از دیرباز بـه کشت پنبه اختصاص داشته‌است.[۲۶]

حدود ۲۰ درصد از اراضی کشاورزی استان را باغات تشکیل مـی‌دهند. عمده باغ‌های استان قم درون مناطق معتدل و کوهستانی جنوب و غرب استان پراکنده‌اند. عمدهٔ محصولات تولیدی باغات استان مـیوه‌هایی چون زردآلو، فندق، گلابی و گیلاس هستند. همـین‌طور مـیوه‌های انار و پسته نیز درون باغ‌های مناطق مرکزی استان پرورش مـی‌یـابند.[۲۶]

پردرآمدترین محصول کشاورزی قم پسته هست که ۵۸۰۰ هکتار از اراضی زراعی استان را تشکیل مـی‌دهد و سالانـه ۲ هزار تن پسته از ۲ هزار هکتار باغ بارآور ۷ سال بـه بالا برداشت مـی‌شود و ارزش صادرات آن ۲۰ مـیلیون دلار درون سال است.[۲۷]

بازرگانی و تجارت

۶۲ صنف و ۲۸٬۳۰۴ واحد صنفی درون استان قم مشغول فعالیت هستند. درون سال ۱۳۹۰ حجم کالاهای وارداتی بـه استان ۸۱ هزار تن و ارزش آن‌ها ۴۷۶ مـیلیون دلار بوده‌است. هم‌چنین حجم صادرات استان نیز ۸۰ هزار تن و درآمد صادراتی ۱۹۰ مـیلیون دلار بوده‌است.[۱۶]

استارت اپ‌ها

آموزش

دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی

مدارس دینی

قم از قرن دوم هـ.ق. بـه بعد مـیزبان تعدادی از مدارس دینی بوده‌است و تا قرن‌های پنجم، ششم و دهم هـ.ق. بـه کانونی به منظور تجمع و فعالیت مذهبیون و روحانیون و محدثان شیعه تبدیل شد. درون دوران حکومت پهلوی، حوزه علمـیه قم بـه عنوان کانونی به منظور رهبری انقلاب ۱۹۷۹ ایران عمل مـی‌کرد و پس از تأسیس یک حکومت تئوکراسی درون ایران بعد از انقلاب، اهمـیت قم درون عرصهٔ سیـاسی و اجتماعی افزایش یـافت. امروزه بسیـاری از مدارس علوم دینی و مراکز پژوهشی دینی درون قم مشغول فعالیت هستند کـه بسیـاری از آنان با بودجهٔ دولتی اداره مـی‌شوند.[۲۸][۲۹]

پژوهشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی

بهداشت و درمان

در سال ۱۳۹۱ استان قم دارای ۱۸۲ واحد بهداشتی و درمانی و ۹ واحد بیمارستان بوده‌است. هم‌چنین درون این سال تعداد ۱٬۴۵۴ تخت بیمارستانی درون استان وجود داشته‌است (به ازای هر ۱۰۰۰ نفر ۱٬۲ تخت). هم‌چنین درون سال ۱۳۹۱ تعداد ۵۹ باب خانـهٔ بهداشت روستایی درون استان مشغول فعالیت بوده‌اند.[۱۶] مـهم‌ترین مراکز بهداشتی و درمانی استان:

• بیمارستان شـهید بهشتی
• بیمارستان نکوئی
• بیمارستان امام رضا
• بیمارستان حضرت معصومـه
• بیمارستان کامکار
• بیمارستان ایزدی
• بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی
• بیمارستان حضرت زهرا

ورزش

فوتبال و فوتسال

باشگاه سوهان محمد سیما درون لیگ برتر فوتسال ایران

باشگاه الماس شـهر قم درون لیگ دسته اول فوتسال ایران

باشگاه صبای قم درون لیگ دسته دوم فوتبال ایران

ورزش‌های رزمـی

امکانات ورزشی

امکانات زیربنایی

عمران روستایی

در سال ۱۳۹۰ جمعیت روستایی استان قم ۵۲٬۱۳۹ نفر بوده‌است کـه ۴٬۵ درصد جمعیت استان هستند. ۱۱۰ روستای استان توسط شورای اسلامـی اداره مـی‌شوند و ۸۳ روستا هم دهیـاری دارند. ۱۳۴ روستای استان بالای ۲۰ خانوار جمعیت دارند کـه همگی دارای شبکهٔ آب و برق هستند.[۱۶]

پست و مخابرات

در سال ۱۳۹۱ ضریب نفوذ تلفن ثابت و همراه درون استان قم بـه ترتیب ۴۴٬۸ درصد و ۸۴٬۲ درصد بوده‌است. کل بسته‌های پستی صادر شده و خارج شده از استان ۷٬۹۵۶٬۸۰۸ مرسوله هست و سرانـهٔ مرسولهٔ پستی بـه ازای هر نفر درون استان ۷ مرسوله درون سال است.

تعداد تلفن ثابت درون استان ۵۲۵٬۲۷۰ ضریب نفوذ ۴۴٬۸ درصد تعداد تلفن همراه درون استان ۹۸۶٬۸۸۸ ضریب نفوذ ۸۴٬۲ درصد[۱۶]

انرژی

در سال ۱۳۹۱ حجم کل آب‌های زیرزمـینی و سطحی استان قم ۱۱۶ مـیلیون متر مکعب بوده‌است.

حجم آب استحصالی ۲۵۶ مـیلیون متر مکعب مصرف آب شرب ۵۰ مـیلیون متر مکعب مصرف خانگی ۶۹۳ متر مکعب تعداد مشترکان آب شـهری ۲۵۶۰۸۷ تعداد مشترکان آب روستایی ۳۴۵۴۰[۱۶]

هم‌چنین درون سال ۱۳۹۱ تعداد مشترکان برق درون استان قم ۴۳۴۹۲۰ مشترک بوده‌است کـه ۱٬۵ درصد از کل مشترکان ایران را تشکیل مـی‌دهد.

تعداد مشترکان برق ۴۳۴۹۲۰ فروش برق ۲۳۱۹٬۹ مگاوات ساعت سرانـهٔ مصرف خانگی ۲۱۸۳ کیلووات ساعت[۱۶]

همـین‌طور درون سال ۱۳۹۱ تمامـی شـهرهای استان و ۹۸ روستا گازرسانی شده‌اند.

تعداد مشترکان گاز ۱۵۴۴۱۴ مصرف داخلی گاز طبیعی ۲۱۴۲ مـیلیون متر مکعب[۱۶]

راه و ترابری

در سال ۱۳۹۱ طول راه‌های استان قم ۶۵۷ کیلومتر بوده کـه ۱۶۷ کیلومتر آن آزادراه، ۱۱۸ کیلومتر بزرگ‌راه، ۲۶۸ کیلومتر راه اصلی، ۱۰۳ کیلومتر راه فرعی آسفالت و ۲۷۵ کیلومتر راه خاکی است.[۱۶]

هشت راه اصلی مواصلاتی بـه استان قم منتهی مـی‌شوند. آزادراه ۵، آزادراه ۷، جاده ۶۵ و جاده ۷۱ مـهم‌ترین آن‌ها هستند.[۵]

گردشگری

آثار تاریخی و باستانی

جاذبه‌های طبیعی

روستاهای گردشگری

یکی از روستاهای وشنوه است.

نگارخانـه

سفر روحانی

حسن روحانی رئیس‌جمـهوری روز چهارشنبه ششم اسفند ۱۳۹۳ درون چهاردهمـین سفر استانی کاروان تدبیر و امـید با استقبال مسوولان و مقامات استان قم، وارد شـهر قم شد.[۳۲]

منابع

پیوند بـه بیرون

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر به منظور استان قم دارد. در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ استان قم موجود است.

• آمار نقاط جمعیتی استان قم (سال ۱۳۹۰) وبگاه آمار ایران
• پایگاه فرهنگی شـهر قم
• شبکه خبری قم

جستارهای وابسته

• جمعیت شـهرهای استان قم