یـهودیـان ایرانی - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

یـهودیـان ایرانیکل جمعیت ~۳۰۰٬۰۰۰–۳۵۰٬۰۰۰ (تخمـینی)مناطق با جمعیت قابل توجه اسرائیل ۲۰۰٬۰۰۰[۱]-۲۵۰٬۰۰۰ ایـالات متحده آمریکا ۶۰٬۰۰۰–۸۰٬۰۰۰[۱] ایران ۸٬۷۵۶[۲] استرالیـا ~۷۴۰[۳]زبان‌ها فارسی، مناطق گنج خیز شیراز عبری، انگلیسیدین یـهودیتگروه‌های قومـی مرتبط یـهودیـان کوهستان، مزراحی، تات‌های قفقاز، ایرانیـان فارسی‌زبان، یـهودی، یـهودیـان بخارایی، کردان یـهودی

تاریخ حضور یـهودیـان درون ایران بـه بیش از سه هزار سال پیش بازمـی‌گردد و مـهاجرت‌های اجباری یـهودیـان از اسرائیل بـه آشور، بابل و بخش‌های غربی و مرکزی ایران درون طی چند دوره متوالی.[۴] اینان درون طول تاریخ با دیگر ایرانیـان ارتباط تنگاتنگ فرهنگی و دینی داشته‌اند به‌طوری‌که درون سیـاهکل یـهودیـان درون ماه رمضان همراه با مسلمانان روزه مـی‌گرفتند و در کردستان درون مراسم صوفیـان شرکت مـی‌جستند. مناطق گنج خیز شیراز یـهودیـان درون زندگی فرهنگی ایران حضور فعال داشته‌اند و برای خود هویت ایرانی قائل هستند.[۵]

پیشینـه

در زمان کوروش بزرگ، یـهودیـان اجازه یـافتند بـه سرزمـین اسرائیل کـه بخشی از امپراتوری هخا شده بود، بازگردند و معبد خود را بازسازی کنند. مناطق گنج خیز شیراز اما گروهی از آن‌ها درون ایران ماندند و آزادانـه دین و فرهنگ خود را حفظ د. این روایتِ رواداریِ کورش نسبت بـه یـهودیـان درون عهد عتیق از کتاب مقدس آمده‌است و یـهودیـان جهان بـه همـین دلیل او را یکی از ناجیـانِ قوم خود مـی‌دانند.

شماری از اماکن مقدس و تاریخی یـهودیـان درون ایران قرار دارند کـه آرامگاه پیـامبران و بزرگان بنی اسرائیل مانند دانیـال نبی درون شوش، و پیـامبر حبقوق درون تویسرکان از این جمله‌اند و مورد احترام مسلمان نیز مـی‌باشند؛ و نیز آرامگاه چندتن از بزرگان برجسته یـهودی هاراو اورشرگاء درون یزد و خاخام ملا مشـه هلوی درون کاشان قرار دارند.

آرامگاهی منسوب بـه استر و مردخای درون همدان وجود دارد کـه بسیـار مورد احترام یـهودیـان مـی‌باشد. مـی‌دانیم کـه هگمتانـه (همدان درون دورهٔ باستان) پایتخت تابستانی هخاان بوده‌است.

کتاب استر

کتاب استر فصلی معروف از عهد عتیق هست که درون آن گفته مـی‌شود او بـه کمک عموی خود مردخای بـه عقدِ خشایـارشا درون مـی‌آید و موفق مـی‌شود با استفاده از موقعیت خود تهدیدی را کـه متوجه همکیشان اش بوده از مـیان بردارد. . با این حال درون تطابق افسانـهٔ استر با واقعیـات تاریخی تردیدها و اختلاف نظرهایی هست کـه در این سرفصل نمـی‌گنجد. آنچه درون اینجا حتما به آن اشاره شود این هست که شخصیت استر نزد یـهودیـان ایران و جهان از ارزشی اسطوره‌ای و مذهبی برخوردار هست و داستان او و مقبره‌اش نماد پیوند آنان با ایران زمـین و از علتهای گرایش یـهودیـان جهان بـه تاریخ ایران است.

ورود اسلام بـه ایران

در دوران اسلامـی عمده‌ترین مراکز سیـهودیـان درون عراق و شـهرهایی همانند سورا، پومبدیتا و تیسفون و پس از آن درون شـهرهای ایران از جمله همدان، نـهاوند، جندی شاپور، شوش، تستر و مناطقی چون قهستان و جرجان بود. یکی دیگر از نواحی یـهودی نشین محلی بـه نام یـهودیـه درون سرزمـین اصفهان بود کـه بلاذری بـه قرارداد صلحی کـه در فتح اصفهان درون یـهودیـه بسته شد اشاره کرده‌است.[۴]

پس از اسلام یـهودیـان نیز مانند دیگر اقلیت‌های دینی مجبور بـه پرداخت جزیـه بودند. گرچه قوانین محدودکننده‌ای همانند ممنوعیت ساخت کنیسه، اجبار بـه کوتاه بودن کنیسه‌ها از مساجد، حمل ن سلاح و پوشیدن لباس‌های خاص گاه گاه بـه صورت پراکنده دربارهٔ یـهودیـان اجرا مـی‌شد اما با این حال وضع یـهودیـان درون حکومت اسلامـی بسیـار بهتر از وضعی بود کـه در امپراطوری بیزانس داشتند.[۴]

دوران خلافت اسلامـی

در دوران خلفای راشدین و پس از آن درون دوره امویـان و عباسیـان، یـهودیـان دوره جدید از حیـات فرهنگی و اجتماعی را آغاز د. درون این دوره رهبری سیـاسی و اجتماعی یـهودیـان بر عهده شخصی بـه نام رأس جالوت بود کـه توسط دستگاه خلافت بـه رسمـیت شناخته مـی‌شد. رأس جالوت از مـیان یکی از رؤسای مدارس مذهبی شـهرهای پومبدیتا و سورا کـه به گائون یـا غائون معروف بودند انتخاب مـی‌شد. یـهودیـان ایران علاوه بر پرداخت جزیـه بـه گائون اعاناتی هم به منظور او مـی‌فرستادند و در مقابل گائون قضات و روحانیون یـهودی را به منظور اداره جوامع و اجرای شعائر بـه این مردم گسیل مـی‌کرد. همـین فرستاده‌ها باعث شدند کـه همدان و اصفهان درون قرن ششم هجری بـه مراکز عمده فرهنگی یـهودیـان تبدیل شوند.[۴]

پس از درگیری گائونـها بر سر مقام رأس جالوت کـه به از بین رفتن این مقام انجامـید. جامعه یـهودیـان ایران دچار آسیب‌های فراوان شد. این دوره هم‌زمان بود با ظهور فرقه‌های جدیدی چون قرائیم و قیـام افرادی چون عوبدیـا ابو عیسی یـهودی کـه دست بـه تجدید نظرهایی درون دین یـهود زدند کـه البته همـه با مقاومت گائون‌هایی همانند سعادیـا گائون بـه شکست انجامـید.[۴]

در دوران اسلامـی فشار خراجهای سنگین جامعه یـهودیـان را مجبور بـه خروج از روستاها و روی آوردن بـه شـهرها کرد مـهاجرت‌هایی کـه تا دوران جدید نیز ادامـه یـافت. این تغییر درون جامعه یـهود آن‌ها را بر مشاغل معاملاتی و همچنین صنایع مسلط گرداند.[۴]

غزنویـان

در دوران غزنویـان و سلجوقیـان رشد جامعه یـهودی ادامـه یـافت بـه صورتی کـه بسیـاری از ایشان بـه دربارهای این حکومت‌ها راه یـافتند از این جمله مـی‌توان از اسحاق نامـی کـه در دربار محمود غزنوی مأمور اداره معادن سرب بلخ بود و همچنین چندین یـهودی کـه در دستگاه خواجه نظام الملک بـه امور دیوانی مشغول بودند را نام برد.[۴]

در یورش مغول یـهودیـان نیز مانند دیگر ایرانیـان آسیب‌های فراوان دیدند اما از مـیان رفتن مرزهای دینی درون این دوره بـه ایشان فرصت شرکت فعالانـه درون امور حکومت را داد که تا جایی کـه در دوران سلطنت ارغون شاه فردی بـه نام سعدالدوله بـه منصب وزارت دست یـافت. درون دوره جانشینان ارغون شاه جزیـه دوباره برقرار شد و یـهودیـان مورد تعقیب آزار و تاراج قرار گرفتند. تیمور نیز بـه قول ابن عربشاه دستور داد مسلمان و اهل ذمـه را یکسان تباه سازند.[۴]

در دوران صفویـان کـه مذهب رسمـی ایران «تشیع» اعلام شد، یـهودیـان بیش از هر زمان دیگری درون مضیقه و در معرض تبعیض قرار داشتند.[۶]

صفویـه

به جز زمان سلطنت شاه عباس، دوران صفویـه به منظور یـهودیـان دوران آزار و تعقیب و تغییر دین اجباری است. که تا جایی کـه گروه بسیـاری از آنان ناچار بـه ترک وطن و کوچ بـه عثمانی شدند. تنـها درون زمان روی کار آمدن نادرشاه افشار و پس از او زندیـان بود کـه یـهودیـان روی آسایش دیدند و این روند بـه پایـان رسید.[۴]

قاجاریـه

دوران قاجار به منظور یـهودیـان دوران بازگشت دوباره رنج هاست. دوران از سرگیری تغییر اجباری دین (به ویژه فاجعه مشـهد درون زمان محمد شاه قاجار) است(واقعه الله‌داد).[۴]

بعد از جنگ جهانی دوم عده‌ای از یـهودیـان کشور بـه دلیل تشویق‌ها و تحریکات سازمانـهای صهیونیستی یـا بخاطر مشکلاتی کـه داشتند بـه اسرائیل کوچ د و اکثریت آن‌ها درون آنجا با شرایط دشواری مواجه شدند. اما درون دهه‌های بعد عده‌ای از آن‌ها حتی بـه رده‌های بالای سیـاسی دست یـافتند کـه از آن جمله مـی‌توان بـه رئیس‌جمـهور موشـه کتساف (موسی قصاب) و شائول موفاز وزیر پیشین دفاع اشاره کرد.

اولین اطلاعات رسمـی درون مورد تعداد یـهودیـان ایران، درون سالنامـه رسمـی ۱۳۰۵ خورشیدی منتشر شده‌است. بر این اساس تعداد یـهودیـان ایران درون آن سال برابر ۴۵۰۰۰ نفر بوده و در اکثر شـهرهای ایران ساکن بوده‌اند. شغل اکثر مردان یـهودی ساکن ایرانب و تجارت و دلالی بوده و فلاحت پیشگان نادرند.[۷] همچنین برترین و زبردست‌ترین ماماهای تهران درون این دوره، زنان یـهودی بوده‌اند و بالاترین دستمزد درون مـیان زنان قابله را داشته‌اند.[۸]

پهلوی

در زمان سلطنت رضاشاه پهلوی و محمدرضا شاه پهلوی به‌تدریج وضع اجتماعی یـهودیـان درون ایران بهبود یـافت.[۶]

بعد از انقلاب ۱۳۵۷ موجی از مـهاجرت درون مـیان یـهودیـان ایران آغاز شد و جمعیت ۸۰ که تا ۱۰۰ هزار نفری آنان بـه مرور کاهش یـافت و اکنون بـه کمتر از ۲۵۰۰۰ نفر رسیده‌است. بیشتر مـهاجران یـهودی ایرانی کـه بعد از انقلاب ایران را ترک د درون کالیفرنیـا و نیویورک درون آمریکا ساکن شدند و گروهی نیز درون اسرائیل و اروپا. شـهردار بورلی هیلز درون شمال لس آنجلس اکنون (۲۰۰۷) یک یـهودی ایرانی تبار هست که سال‌ها پیش از انقلاب بـه آمریکا مـهاجرت کرده بود. بخش مـهمـی از جمعیت این محلهٔ اعیـان نشین را کلیمـیان ایرانی تبار تشکیل مـی‌دهند.

بیش از نیمـی از یـهودیـان باقی‌مانده درون ایران درون تهران ساکن اند و مابقی درون شـهرهایی چون شیراز و اصفهان و شمار اندکی درون یزد و همدان و دیگر مناطق پراکنده‌اند. بیشتر کلیمـیان بـه دلیل دشواریـهای استخدامـی بـه مشاغل آزاد رو مـی‌آورند. البته از نظر قانون منعی به منظور استخدام آن‌ها درون اکثر مشاغل وجود ندارد.

با تشکیل مجلس شورای ملی درون دوران مشروطیت، اقلیت‌های دینی از کرسی نمایندگی برخوردار شدند و کلیمـیان که تا به امروز درون همـه دوره‌ها دارای نماینده بوده‌اند.

جمـهوری اسلامـی

پس از پیروزی انقلاب درون ایران درون مجلس خبرگان قانون اساسی نیز نماینده کلیمـیان ایران حضور فعال داشت. کلیمـیان طبق قانون اساسی دارای یک نماینده درون مجلس شورای اسلامـی هستند.

‌های سیـاسی، اجتماعی و شرعی جامعه کلیمـی درون سه چرخهٔ مرجع دینی کلیمـیان، نماینده کلیمـیان درون مجلس شورای اسلامـی و هیئت مدیره انجمن کلیمـیان تهران متمرکز است. هرگونـه اعلام موضع یـا پیگیری مسائل حقوقی، سیـاسی و اجتماعی جامعه کلیمـی از طریق نـهادهای مذکور صورت مـی‌گیرد.

هم اکنون این جامعه دارای کنیسه‌های متعدد، مدارس خاص، مجتمع‌های فرهنگی، سازمان‌های جوانان، دانشجویـان و بانوان، سرای سالمندان، کتابخانـه مرکزی، تالار اجتماعات و فروشگاه‌های مواد گوشتی طبق شرع یـهود درون مناطق و شـهرهای یـهودی نشین است. اطلاع‌رسانی و نشر آثار فرهنگ یـهودی بـه صورت کتاب‌ها و نشریـات متعدد با افت و خیز، همواره جریـان داشته و پس از انقلاب علاوه بر بولتن‌های داخلی دوره‌ای، نشریـه تموز (تا سال ۱۳۶۸) و ماهنامـه افق بینا (ارگان انجمن کلیمـیان از سال ۱۳۷۸) عهده‌دار این امر بوده‌اند. کلیمـیان تهران، فعالیت‌های ورزشی خود را درون قالب باشگاه ورزشی گیبور انجام مـی‌دهند. این باشگاه متولی کلاس‌های ورزشی و مسابقات داخلی و نیز مسابقات بین اقلیت‌های مذهبی بوده و از همکاری مربیـان کلیمـی و غیر کلیمـی بهره مـی‌برد. سازمان بانوان یـهود نیز درون زمـینـه ورزش بانوان با این باشگاه همکاری دارد. کانون خیرخواه از دیگر نـهادهای نیکوکاری جامعه کلیمـی هست که مـهم‌ترین فعالیت آن، اداره بیمارستان دکتر سپیر درون جنوب شـهر تهران هست که بـه ارائه خدمات بـه همـه شـهروندان مشغول است. هزینـه اداره این بیمارستان عمدتاً توسط نیکوکاران کلیمـی تأمـین مـی‌شود.

کلیمـیان تهران، مدارس متعددی از گذشته احداث و بهره‌برداری کرده‌اند. مدارس آلیـانس یـا اتحاد از جملهٔ این مدارس هستند کـه ابتدا درون دوره قاجار و با حمایت مؤسسه آلیـانس درون فرانسه تشکیل شدند و گسترش یـافتند. این مدارس درون دوران خود دارای کیفیت آموزشی بالایی بودند و زبان فرانسه نیز درون آن‌ها تدریس مـی‌شد. درون سال‌های اخیر بـه علت کاهش جمعیت و نیز پراکندگی دانش‌آموزان کلیمـی درون سایر مدارس عام، تعدادی از این مدارس درون اختیـار آموزش و پرورش و دانش‌آموزان مسلمان قرار گرفته‌اند. درون سال ۲۰۰۵ پنج مدرسه اختصاصی آموزش کلیمـیان درون تهران فعال بوده‌اند. این مدارس با مدیریت و قوانین آموزش و پرورش اداره مـی‌شوند اما تسهیلاتی متناسب با ضروریـاتِ دین یـهود و اعیـاد مذهبی آن‌ها درون برنامـه‌ها درون نظر گرفته مـی‌شود و دانش آموزان کتاب دینی خاص خود را فرا مـی‌گیرند.

از لحاظ لغوی قوم یـهود درون زبان فارسی «جهود» هم گفته شده‌است. اما کلمات «کلیمـی» یـا «یـهود» یـا گاه «» درون زبان عامـیانـه یـا زبان نوشتاری فارسی از جمله درون قوانین موضوعه کشوری همچنان مرسوم بوده و بکار مـی‌رود. درون ادبیـات فارسی نیز پیروان دین یـهود به‌طور اعم «یـهود» خوانده شده، ولی «کلیمـی» نیز اطلاق شده‌اند. (فرهنگ فارسی معین لغتنامـه دهخدا فرهنگ عمـید واژه نامـهٔ آرنگ)

زبان

یـهودیـان درون کردستان و آذربایجان بـه زبان‌های آرامـی کلیمـی صحبت مـی‌کنند (که البته رو بـه انقراض است). از این مـیان زبان جبلی درون کردستان و لشان ددان درون آذربایجان بنا بر گزارش یونسکو بـه کل منقرض شده‌اند.[۹] درون مناطق مرکزی ایران یـهودیـان بـه زبان‌هایی ایرانی کـه در زیر شاخه زبان‌های ایران مرکزی جای دارند صحبت مـی‌کنند مانند گویش کلیمـیان اصفهان،[۱۰]گویش کلیمـیان یزد،[۱۱]راجی درون همدان[۱۲] و گویش کلیمـیان کاشان.
در اینجا مـی‌توانید نمونـه‌هایی از این زبان‌ها را ببینید.

پراکندگی و سازمان‌ها درون ایران

از دوره‌های کهن تاکنون یـهودیـها درون هر جایی کـه بوده‌اند به منظور اداره امور فرهنگی، مذهبی و آموزش اصول دینی سازمان‌هایی را ایجاد کرده‌اند. البته هیچ‌یک از این نـهادها و قوانین درون تعارض با قوانین دولت‌های ایران نبوده‌است. مـهم‌ترین نـهاد امروزی ایرانیـان یـهودی انجمن کلیمـیان تهران هست و تمامـی انجمن‌های دیگر زیر نظر این انجمن اداره مـی‌شود؛ کـه طبق قوانین جمـهوری اسلامـی ایران و زیر پوشش سازمان اوقاف و امور خیریـه هست ولی مستقلاً توسط هیئت مدیره‌اش اداره مـی‌شود.[۱۳]

جمعیت کلیمـیان امروزه حدود سی هزار نفر برآورد مـی‌شود کـه به‌طور عمده درون شـهرهای شیراز، اصفهان، همدان، کرمانشاه، یزد، کرمان، رفسنجان، سیرجان، بروجرد و به‌طور پراکنده درون دیگر شـهرها زندگی مـی‌کنند.[۱۳]

یـهودیـان آذربایجان

یـهودیـان گیلان

یـهودیـان مشـهد

یـهودیـان همدان

یـهودیـان بوکان

یـهودیـان کاشان

ایرانیـان یـهودی درون خارج از ایران

در اسرائیل

در آمریکا

جوامع بزرگی از یـهودیـان ایرانی درون نیویورک و لس آنجلس زندگی مـی‌کنند.

از قرن نوزدهم مـیلادی بخشی از یـهودیـان مشـهد، کـه تحت فشار بودند با پیمودن مسافت طولانی که تا بمبئی با کشتی بـه نیویورک (که بعد از اسرائیل، بزرگ‌ترین جامعه یـهودی‌نشین جهان است) مـی‌رفتند. بسیـاری از یـهودیـان هم درون دهه‌های شصت و هفتاد مـیلادی به منظور تحصیل و تجارت بـه نیویورک رفتند. یـهودیـان زاده ایران بخش بسیـار کوچکی از جامعه یـهودی نیویورک را تشکیل مـی‌دهند. شمار یـهودیـان ایرانی مقیم نیویورک از دهه هفتاد فزونی گرفت. یـهودیـان ایرانی‌تبار مقیم نیویورک، با بنیـادهای مختلف نظیر مکابی تشکیل داده‌اند.[۱۴]

جستارهای وابسته

• جمعیت یـهودی درون کشورها
• یوسف همدانی کهن
• یـهودستیزی درون ایران مدرن
• رأس جالوت
• عوبدیـا ابو عیسی یـهودی
• یـهودیـان آذربایجان
• یـهودیـان کاشان
• تاریخ یـهودیـان درون ایران

پانویس

منابع

• مؤسسه گفتگوی ادیـان (برداشت آزاد با ذکر منبع)
• کتاب فرزندان استر
• تاریخ یـهود ایران، حبیب لوی، انتشارات گنج دانش
• ویکی‌پدیـای انگلیسی
• نشریـات و مقالات منتشره درون نشریـه افق بینا و دیگر نشریـات داخلی و خارجی
• ترجمـه فارسی عهد عتیق

پیوند بـه بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط بـه یـهودیـان ایرانی درون ویکی‌گفتاورد موجود است.

• انجمن کلیمـیان تهران
• Seven Dorim وبسایت بررسی تحلیلی و تاریخی یـهودیـان ایران
• تصاویری از قبرستان کلیمـیان تهران عصر ایران