کودتای ۲۸ مرداد - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

چند روز پیش از کودتای نافرجام ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ سفارت آمریکا درون تهران مبالغ زیـادی پول بـه عوامل بانفوذ خود از جمله سید محمد بهبهانی پرداخت کرده بود. این پول بـه «دلارهای بهبهانی» معروف شد. البته مقدار دقیق پول دریـافت شده توسط بهبهانی مشخص نیست.[۶]

او چنان مورد اعتماد کامل سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیـا بوده کـه یکی از دست‌اندرکاران اصلی عملیـات نـهایی سرنگونی مصدق و مسئول سازماندهی تظاهرات درون صبح روز ۲۸ مرداد بوده‌است.[۶]

پس از سرنگونی مصدق، پرداخت پول بـه محمد بهبهانی ادامـه یـافت. درون یک گزارش سیـا آمده کـه سرلشکر زاهدی (نخست‌وزیر جدید) درون روز چهارم مـهر ۱۰ هزار تومان (حدود یک هزار دلار آمریکا) و یک هفته بعد پنج هزار تومان (حدود ۵۰۰ دلار آمریکا) بـه بهبهانی داده که تا ضمن حفظ حسن‌نیت بهبهانی، او را حامـی دولت خود نگه دارد.[۶][۲۲]

زمـینـه‌سازی کودتا

رهبری عملیـات بـه عهده افسری با تجربه بـه نام کرمـیت روزولت گذاشته شد. روزولت درون آن زمان ۳۷ ساله و رئیس بخش آسیـا-خاور نزدیک سازمان سیـا بود. او با یک پرواز بـه بیروت رفت و از آنجا با اتومبیل از طریق بیـابان‌های سوریـه و عراق با نام مستعار «جیمز لاکریج» وارد ایران شد. درون آن زمان همـه چیز به منظور اجرای کوتا آماده بود. حزب توده کـه ارتباطاتی با نزدیکان محمد مصدق برقرار کرده بود، از چند هفته پیش خبر وقوع یک کودتای نظامـی را بـه دست آورده و گزارش کرده بود.

تاخت و تاز احزاب مختلف درون تهران، ناسزاگویی مطبوعات وابسته بـه دربار از جمله روزنامـه داد عمـید نوری بـه مصدق، وقایع سی تیر ۱۳۳۱ و برکناری قوام، حمله مطبوعات بین‌المللی طرفدار بریتانیـا بـه مصدق و درگیری و زورآزمایی او با شرکت نفت ایران و انگلیس و عدم صادرات نفت ایران و مسدود شدن اعتبارات بین‌المللی و بروز سایر مشکلات از دکتر مصدق یک سیـاست‌مدار منزوی ساخته بود. او تلاش مـی‌کرد که تا اقتصاد بدون نفت ایران را شکل دهد و بر پایـه گرفتن مالیـات از صاحبان صنایع و بازاریـان این هدف را بـه انجام برساند. اما با سنگ اندازی‌های بسیـار درون این جریـان نتوانست اوضاع را بـه نفع خود تغییر دهد.

در همـین حال ژنرال نورمن شوارتسکف (پدر) با مبالغی پول نقد بـه بهانـه مأموریت درون لبنان و مصر و پاکستان وارد ایران شد و با شاه ملاقات کرد.

رابط بریتانیـایی یعنی شاپور ریپورتر نیز با شاه ملاقاتی داشت و از طریق او بـه شاه پیـام داده شد کـه آمریکا و بریتانیـا قصد کودتا دارند و وحشتی از این کار ندارند. شاه با تکان سر با قصد آنان موافقت کرد. درون آن دیدار مـهم ژنرال نورمن شوارتسکف بـه شاه اطلاع داد کـه افسر جوان فرمانده کودتا (روزولت) نیز قصد دیدار با او را دارد. شاه اظهار نگرانی کرد و درخواست کرد کـه این دیدار محرمانـه باشد که تا دیگران بـه این قضیـه پی نبرند و به مصدق گزارش ندهند. دیداری کـه بعدها درون یک شب درون اتومبیل روی داد و روزولت زیر پتویی پنـهان و در همان حال با شاه مذاکره کرد.

خلع دکتر مصدق بـه وسیله انجام کودتا یک بار هم قرار بود درون سال ۱۳۳۱ بیفتد. اما مصدق متوجه شد و با تعطیل سفارت بریتانیـا درون تهران و اخراج تمام دیپلمات‌های بریتانیـایی، این برنامـه را ناکام گذاشت. غروب روز ۲۴ مرداد ۱۳۳۲ گروهی از افسران سیـا درون ویلای امنی درون تهران گردهم آمدند. قرار بود درون نیمـه شب آن روز رمز عملیـات آژاکس با عنوان «حالا دقیقاً نیمـه شب است» بـه صورت رمز از رادیو بی‌بی‌سی فارسی اعلام شود. [زیرنویس ۱]عملیـات آژادر ۴ مرحله انجام مـی‌شد:

ترس از شکست کودتا

سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیـا) اسناد تازه‌ای را درون ارتباط با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ منتشر کرده کـه نشان مـی‌دهند دولت آمریکا قصد داشت درون صورتی کـه کودتا علیـه دولت دکتر محمد مصدق شکست بخورد، درون ایران یک جنگ چریکی دامنـه‌دار بـه راه بیندازد. این سند «به کلی سری» کـه در سال ۱۹۵۳ درون وزارت خارجه و شورای امنیت ملی آمریکا تنظیم شده، حکایت از آن دارد کـه آمریکا که تا چه اندازه نگران آن بود کـه کودتا به منظور سرنگونی دکتر مصدق با ناکامـی مواجه شود.[۲۳] این سند همچنین اثبات مـی‌کند کـه طرحی درون جریـان بود که تا با افزایش حضور نظامـی آمریکا درون منطقه و ایجاد یک نیروی چریکی ضد کمونیست درون جنوب ایران، حرکتی به منظور بی‌ثبات دولت مصدق آغاز شود.[۲۴]

والتر اسمـیت معاون وزیر خارجه وقت بـه کاخ سفید اطلاع داد کـه سازمان سیـا به منظور مقابله با این احتمال، آماده شده‌است که تا در صورت شکست کودتا یک جنگ چریکی دراز مدت و دامنـه‌دار علیـه اعضای حزب توده و دیگر فعالان سیـاسی درون ایران بـه راه بیندازد. اسمـیت درون این یـادداشت نوشته‌است: «تا امروز سیـا موفق شده ده نفر را با دستگاه‌های گیرنده و فرستنده رادیویی درون نقاط مختلف ایران بگمارد که تا در صورت لزوم با این سازمان تماس برقرار کنند. عده دیگری هم به منظور پیوستن بـه آن‌ها تعلیم مـی‌بینند.»

در همان حال، درون پایگاه ویلوس فیلد درون لیبی کـه در آن زمان درون اختیـار آمریکا بود اسلحه و مـهمات به منظور این منظور انبار شده بود. بـه گفته اسمـیت این مقدار اسلحه و مـهمات به منظور مسلح ده هزار نفر کفایت مـی‌کرد. او مـی‌گوید کـه این تجهیزات مـی‌توانستند درون عرض سه که تا چهار هفته بـه ایران برسند. اسلحه و مـهمات قرار بود درون تهران و تبریز همراه با محموله‌های مخفی طلا و پول نقد بـه دست افراد خاصی برسد.

سیـا طرحی هم به منظور اداره چریک‌هایش توسط هشت گروه سه نفره تهیـه کرده بود. درون عین حال، قرار بود ده‌ها هواپیمای آمریکایی هم درون جنوب ترکیـه مستقر شوند و یک نیروی کوچک از نفرات و شناورهای آمریکایی هم قرار بود درون نزدیکی بصره درون جنوب عراق استقرار بیـابند که تا از پراکنده شدن کمونیست‌های فراری درون منطقه جلوگیری کنند.

ارتش آمریکا مصمم بود که تا از یک پایگاه نظامـی درون ظهران درون عربستان سعودی هم سود بجوید. اما با پیروزی کودتای ژنرال زاهدی، سرنگونی دولت دکتر مصدق و بازگشت شاه بـه ایران دیگر نیـازی بـه دست زدن بـه این عملیـات پیدا نشد.

کودتای ۲۵ مرداد

با برگزاری همـه‌پرسی و اعلام حمایت مردم از دولت و انحلال مجلس دیگر معلوم بود کـه شاه و بریتانیـا حتما دست از اقدامات بـه ظاهر قانونی خود بردارند و رو درون رو، مصدق را ساقط کند.

نقشـه کودتا با همکاری بریتانیـا و آمریکا طرح شد و پس از چندبار تجدید نظر و م با عناصر اصلی بـه تصویب رسید. نقشی کـه برای شاه درون نظر گرفته شده بود امضای فرمان عزل مصدق و نیز امضای فرمان نصب سرلشکر زاهدی بـه نخست‌وزیری بود. اشرف پهلوی کـه با فشار مصدق، بـه خارج از کشور رفته بود با با جان فاستر دالس و اسدالله رشیدیـان درون سوئیس یـا (پاریس؟) دیداری داشت و سپس با استفاده از نام خانوادگی شوهرش «شفیق» بـه ایران بازگشت و در مدت کوتاهی کـه فرصت داشت شاه را درون جریـان طرح کودتا گذاشت و با آشکار شدن حضورش دوباره ناچار بـه خروج از کشور شد. بعد از اطلاع مصدق از بازگشت اشرف، وی عالعمل تندی نشان داد و به شاه اعلام کرد کـه اگر شاه خاک ایران را که تا بیست و چهار ساعت ترک نکند وی را زندانی و دادگاهی خواهد کرد. اشرف درون پی عالعمل تند مصدق دوباره از ایران خارج شد. شاه بعد از تردیدهای اولیـه بـه امضای فرمان‌ها رضایت داد. بعدها روشن شد کـه شاه درون واقع دو ورقه سفید را امضاء کرده بود که تا کودتاگران آنچه لازم هست بر بالای امضای او بنویسند.

در ۲۵ مرداد دکتر مصدق کـه صدور فرمان عزل را خلاف روح قانون اساسی مشروطه و پادشاهی مشروطه دانست و متوجه کودتای شاه علیـه خود شد درون برابر این کودتا مقاومت کرد. این حرکت، منجر بـه فرار شاه بـه عراق شد. درون ۲۵ مرداد کودتایی کـه سازمان‌های اطلاعاتی بریتانیـا و آمریکا طرح کرده بودند آغاز شد.

فرمان عزل را یک ساعت بعد از نیمـه شب ۲۵ مرداد نعمت‌الله نصیری رئیس گارد سلطنتی (گارد جاویدان) بود با همراهی تانک و زره‌پوش از سعدآباد بـه خیـابان کاخ (خیـابان فلسطین کنونی) آورد که تا در منزل دکتر مصدق بـه او ابلاغ کند. مصدق کـه با تلفن از حرکت این گروه باخبر شده بود فرمان را گرفت و رسید داد و نیروی محافظ مقر او بلافاصله نصیری و نیروی همراه او را بازداشت د. شاه کـه قبلاً بـه کلاردشت رفته بود با شنیدن خبر بـه رامسر رفت و از آنجا با هواپیما بـه بغداد و سپس بـه رم پرواز کرد.

صبح ۲۵ مرداد خبر اقدام نصیری درون شـهر منتشر شد و همـه دانستند کـه کوششی به منظور برکناری مصدق صورت گرفت و ناموفق بود. کودتای ۲۵ مرداد شکست خورده بود.

دیدار مصدق و هندرسون درون ۲۷ مرداد

در روز ۲۵ مرداد لوی هندرسون، سفیر وقت آمریکا درون ایران «در تعطیلات» بسر مـی‌برد. او بعد از نافرجام بودن این کودتا فوراً بـه تهران برگشت و در ۲۷ مرداد بـه دیدار مصدق رفت که تا برای مصدق دام پهن کند. او از دست‌اندرکاران اصلی کودتا بود ولی درون ظاهر بر عدم دخالت درون امور داخلی ایران تأکید داشت. هندرسون درون گزارش رسمـی خود بـه واشینگتن نوشت کـه این دیدار آرام بوده ولی اسناد فاش شده نشان دادند کـه این دیدار پرتنش بوده و به‌طور ناگهانی بـه پایـان رسیده‌است.[۶]

در این دیدار، هندرسون بـه مصدق هشدار داد کـه ادامـه اصرارش بـه باقی ماندن درون سمت نخست‌وزیری بـه نفع ایران نیست. مصدق نیز از گفته هندرسون بـه شدت عصبانی شد و پاسخ داد که: او حق دخالت درون امور داخلی ایران را ندارد. هندرسون نیز مصدق را تهدید کرد که: اگر نظم و آرامش را بـه خیـابان‌ها برنگرداند و حملات تظاهرکنندگان ملی یـا چپ‌گرا بـه شـهروندان و مراکز آمریکایی درون ایران متوقف نشود، کمک‌های مالی و فنی واشینگتن بـه ایران بـه خطر خواهد افتاد و کاخ سفید، مصدق را بـه عنوان نخست‌وزیر ایران بـه رسمـیت نخواهد شناخت. درون واکنش بـه این تهدید، مصدق تجمعات عمومـی را ممنوع اعلام کرد و طرفداران خود را از خیـابان‌ها خارج کرد.[۶]

کودتای ۲۸ مرداد

رئیس دفتر تیمسار فضل‌الله زاهدی کـه از اعضای سازمان نظامـی حزب توده ایران بود، برنامـه کودتا را سه روز پیش از کلید خوردن کودتای ۲۸ مرداد بـه حزب توده ایران اطلاع داده بود.[۲۵] از این روی حزب توده شروع بـه سازماندهی تظاهرات درون تهران و شـهرستان‌ها بـه نفع محمد مصدق کرد. درون این بین گروهی نیز بـه شایعه پراکنی و اقدامات تندروانـه از قبیل تهدید روحانیون و توهین بـه مقدسات اسلامـی و درخواست الغای سلطنت و حتی رئیس‌جمـهور شدن مصدق را مطرح د. مصدق کـه تظاهرات را درون خدمت طرفداران سلطنت مـی‌دانست، دستور جلوگیری از تظاهرات را بـه پلیس و ارتش ابلاغ کرد.

از ساعات اولیـه صبح ۲۸ مرداد جمعیتی از سمت جنوب بـه سمت مرکز شـهر تهران بـه راه افتادند. عوامل کودتا با پیگیری و خرج مبلغ زیـادی پول نیروهایی از اوباش و زنان محلات مختلف (مانند پری بلنده) را یکدل د و صبح روز چهارشنبه ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ خیـابان‌های تهران شاهد حرکت این نیروها و نیروهای نظامـی با شعار «جاوید شاه» بود. که تا بعد از ظهر خیـابان‌ها درون کنترل افرادی بود کـه به طرفداران مصدق حمله مـی‌د. دفترهای احزاب و نشریـات طرف‌دار مصدق یـا حزب توده غارت شد و به آتش کشیده شد.

نـهضت ملی‌شدن نفت

محمدرضا پهلوی
ثریـا اسفندیـاری

احمد قوام
محمد ساعد
حاجیعلی رزم‌آرا
حسین علاء
محمد مصدق
فضل‌الله زاهدی

محمد مصدق
سید ابوالقاسم کاشانی
غلامحسین صدیقی
اصغر پارسا
مظفر بقایی
مجتبی نواب صفوی
کریم سنجابی
علی شایگان
حسین مکی
عباس خلیلی
اللهیـار صالح
سرتیپ افشارطوس
حسین فاطمـی
احمد زیرک‌زاده

کاترین لمبتون
خلیل ملکی
اسدالله رشیدیـان
اسکندر آزموده
شعبان جعفری
نعمت‌الله نصیری
شاپور ریپورتر
کرمـیت روزولت
نورمن شوارتسکف
سیدضیـاءالدین طباطبائی

سیـا
ام آی ۶
جبهه ملی ایران
حزب پان ایرانیست
حزب توده ایران
حزب ملت ایران
حزب ایران
جمعیت آزادی مردم ایران
حزب سومکا
حزب دموکرات
فدائیـان اسلام
شرکت نفت ایران و انگلیس

صنعت نفت ایران
ایران جنگ جهانی دوم
کمـیسیون مخصوص نفت
ملی شدن صنعت نفت
قرارداد دارسی
قرارداد ۱۹۳۳
قرارداد گس-گلشائیـان
قرارداد کنسرسیوم
رویداد ۳۰ تیر ۱۳۳۱
رویداد ۹ اسفند ۱۳۳۱
انحلال مجلس
کودتای ۲۸ مرداد

با شروع تظاهرات، گروه‌هایی از مردم نیز تحت تأثیر این جو بـه صف شعاردهندگان علیـه مصدق پیوستند و از سوی دیگر، نظامـیانی کـه با دریـافت پول بـه شرکت درون کودتا رضایت داده بودند، همراه جمعیت شدند. اسناد منتشر شده درون آمریکا نشان مـی‌دهد کـه در همـین زمان، بیشتر مقام‌های ارشد نظامـی و حتی خود فضل‌الله زاهدی مخفی شده یـا بـه آمریکایی‌ها پناه بودند.

چند ساعت بعد از شروع تظاهرات، غوغاگران بـه پشتگرمـی تانک‌ها دفتر نزدیکان و روزنامـه‌های هوادار مصدق را غارت د. درون این مـیان، دفتر حزب توده نیز از یورش «شاه دوستان» و «کمونیسم ستیزان» درون امان نماند. دولت مصدق و حتی حامـیان او درون ارتش واکنشی بـه این تحولات نشان ندادند.

روایت‌های بسیـاری از دلایل بی تحرکی مصدق و هواداران او شده‌است: جدی نگرفتن خطر، ضعف درون تصمـیم‌گیری بـه موقع، عدم ارتباط مناسب درون سطوح بالا یـا فرسودگی توأم با ناامـیدی مصدق و یـارانش، نمونـه‌هایی از این روایـات است. بـه هر روی، ساعاتی بعد از ظهر، درگیری بین طرفداران و مخالفان مصدق بـه اطراف خانـه او کشیده شد. عده اندکی از نظامـیان وفادار بـه مصدق با همـه توان درون برابر یورش جمعیت و نظامـیان حامـی کودتا مقاومت د اما تصرف ساختمان رادیو، پایـان واقعی ماجرا بود. درون ساعات پایـانی روز، مقاومت درون اطراف خانـه نخست‌وزیر هم شکسته شد، جمعیت خانـه مصدق را غارت د و او از طریق بام خانـه‌اش جان بـه در برد.

موسی مـهران محافظ دکتر مصدق درون رابطه با گلوله‌باران منزل دکتر مصدق مـی‌گوید:

تمام دیوارهای خانـه دکتر مصدق گلوله خورده بود و مـی‌خورد و صدای مـهیبی مـی‌داد که تا یکی از گلوله‌ها وارد اتاق مـی‌شود، آقای دکتر صدیقی گفت: آقا اجازه بدهید از اتاق خارج شویم اما دکتر مصدق گفت فقط تختم را جابه‌جا کنید.[۲۶]

منزل دکتر مصدق نیز با تانک و مسلسل مورد حمله نیروهای نظامـی کودتا قرار گرفت و مصدق دستور عدم مقاومت بـه نیروی محافظ نخست‌وزیری داد و در خانـه همسایـه‌اش پناه گرفت. گروه‌های ضد مصدق و نظامـیان بـه غارت منزل وی پرداختند. مـهدی مـیراشرافی فرمان عزل مصدق و نصب سرلشکر زاهدی را از رادیو خواند. سرلشکر زاهدی کـه در این مدت نزد مأموران آمریکایی مخفی بود از مخفیگاه بـه درآمد. مردم با سکوت و حیرت این رویدادها را ناظر بودند. نـه مصدق، نـه طرفداران مصدق و نـه حزب توده کـه وعده «تبدیل کودتا بـه ضد کودتا را درون روزهای گذشته مـی‌داد اقدامـی به منظور مقابله ند و کودتا پیروز شد.»

پس از کودتا

از نخستین دقایق صبح روز ۲۹ مرداد ۱۳۳۲ مأمورین فرمانداری نظامـی، رکن دوم و اداره کل شـهربانی دست بـه بازداشت عده زیـادی از همکاران محمد مصدق، اعضاء جبهه ملی، نمایندگان مستعفی و روزنامـه‌نگاران و اعضاء حزب توده زدند. از طرف سرلشکر فضل‌الله زاهدی اعلامـیه‌ای صادر و متذکر شد «در حفظ جان دکتر مصدق از هیچ گونـه اقدامـی کوتاهی نخواهد شد. از این رو مقتضی هست ظرف ۲۴ ساعت خود را بـه شـهربانی معرفی نماید». زاهدی فرمانده کودتا بـه محمدرضا شاه تلگرافی زد و از وی خواست که تا به ایران بازگردد، شاه نیز درون جواب فضل‌الله زاهدی اعلام کرد بی‌درنگ بـه ایران بازمـی‌گردد. درون روز ۲۹ مرداد ۱۳۳۲ درون تمام شـهرهای ایران حکومت نظامـی برقرار شد. همچنین درون این روز عده زیـادی از افسران کـه از عوامل کودتا بودند ترفیع درجه پیدا د از جمله سرهنگ نعمت‌الله نصیری، سرهنگ تیمور بختیـار و سرهنگ عباس فرزانگان درجه سرتیپی گرفتند. بعد از کودتا بـه دستور فرمانداری نظامـی از انتشار روزنامـه‌های حامـی مصدق و حزب توده جلوگیری شد.[۲۷]

دکتر مصدق درون روز ۲۹ مرداد خود را بـه زاهدی تسلیم کرد و بازداشت شد. فرمانداری نظامـی بـه ریـاست سرتیپ تیمور بختیـار بـه تعقیب و دستگیری و شکنجه مخالفان پرداخت.[۲۸] مذاکرات نفت با شرکت نفت ایران و انگلیس و چند شرکت آمریکایی و اروپائی شروع شد کـه در آخر بـه قرارداد کنسرسیوم منجر شد. کمک‌های مالی آمریکا بـه دولت ایران رسید و در تقویت حکومت تازه مؤثر افتاد.

کودتای ۲۸ مرداد تأثیر مـهمـی بر روابط ایران و آمریکا گذاشت کـه هنوز آثار آن درون روابط دو کشور محسوس است. درون ۱۸ مارس سال ۲۰۰۰ مـیلادی مادلین آلبرایت وزیر امورخارجه آمریکا درون سخنرانی خود گفت:

سرانجام ملّیون

شاه بر خلاف قانون کـه محاکمـه نخست‌وزیر را تنـها توسط دیوان عالی کشور مجاز مـی‌شمرد، محمد مصدق را درون دادگاه نظامـی محاکمـه و به سه سال حبس مجرد (انفرادی) محکوم کرد. درون جریـان برگزاری دادگاه تظاهرات مردمـی درون شـهرهای مختلف کشور درون دفاع از وی سرکوب شد. وی بعد از پایـان زندان بـه زادگاه خود روستای احمدآباد (کرج) تبعید شد. شاه بعد از مرگ وی گفت: «زنده و مرده‌اش درون احمدآباد» و بدین ترتیب درون دفن وی درون قبرستان ابن بابویـه جلوگیری شد. محمد مصدق درون روزهای آخر عمر خود درون این باره مـی‌گوید:

کمونیسم را بهانـه کرده‌اند کـه نفت ما را ۱۰۰ سال دیگر هم غارت کنند. دادگاه نظامـی مرا بـه سه سال حبس مجرد محکوم کرد کـه در زندان لشکر ۲ زرهی آن را تحمل کردم. روز ۱۲ مرداد ۱۳۳۵ کـه مدت آن خاتمـه یـافت بـه جای این‌که آزاد شوم بـه احمدآباد تبعید شدم و عده‌ای سرباز و گروهبان مأمور حفاظت من شدند. اکنون کـه سال ۱۳۳۹ خورشیدی هنوز تمام نشده مواظب من هستند و من محبوسم و چون اجازه نمـی‌دهند بدون اسکورت بـه خارج [قلعه] بروم درون این قلعه مانده‌ام و با این وضعیت مـی‌سازم که تا عمرم بـه سر آید و از این زندگی خلاصی یـابم.[۲۹][۳۰]

• دکتر حسین فاطمـی (وزیر امور خارجه دولت مصدق) وی کـه پیشنـهاد اولیـه ملی شدن صنعت نفت را ارائه کرده بود نیز توسط دادگاه نظامـی بـه اعدام محکوم و در حالیکه بیمار بود تیرباران شد.[۳۱][۳۲]
• امـیرمختار کریم پور شیرازی مدیر روزنامـه شورش کـه از شاه و بستگانش انتقاد کرده بود نیز درون زندان لشکر دو زرهی (محل حبس و شکنجه زندانیـان سیـاسی بعد از کودتا) زنده بـه آتش کشیده و کشته شد.[۳۳]
• محمود سخایی رئیس شـهربانی کرمان توسط وابستگان مظفر بقایی کشته شد.[۳۴]

از مـیان یـاران مصدق، فقط دکتر فاطمـی اعدام شد. او خواهان تشکیل جمـهوری شده و پس از کودتا درون یکی از مخفیگاه‌های حزب توده پنـهان شد و از اتحاد مـیان حزب توده و جبهه ملی دفاع مـی‌کرد. حزب توده با رفتاری به‌شدت خشونت‌آمـیز روبه‌رو شد:[۳۵]

بین سال‌های ۱۳۳۲ و ۱۳۳۵ رژیم، ۱۱ تن از اعضای این حزب را درون زندان بـه قتل رساند. ۳۱ نفر از آن‌ها را اعدام کرد، ۵۲ نفر دیگر را گرچه بـه اعدام محکوم نمود بعدها آن را بـه حبس ابد کاهش داد. ۹۲ نفر را بـه حبس ابد محکوم کرد کـه عمدتاً زمانی آزاد شدند و ۱۰۰ نفر را نیز بـه حبس از ۱ که تا ۱۵ سال محکوم ساخت.[۳۵]

به‌طور کلی، رفتار حکومت ایران با جبهه ملی ملایم ولی با حزب توده بسیـار خشن بود. مصدق و بیشتر وزرای کابینـه و افسران نظامـی مورد اعتماد وی با احکام حبس درحدود سه سال مواجه شدند. دادگاه شدیداً سیـاسی مصدق باعث دردسر زیـادی به منظور رژیم شد؛ به‌جای آن‌که دادگاه نظامـی او را محاکمـه نماید، مصدق دادگاه را بـه محاکمـه کشید.[۳۵]

محاکمـه فعالان سیـاسی درون دادگاه‌های نظامـی ارتش که تا پایـان سلطنت پهلوی ادامـه یـافت.

• برادران قشقایی (ناصر قشقایی، خسرو قشقایی، محمد حسین قشقایی) سناتور و نماینده مجلس شورای ملی بودند، بعد از کودتای ۲۸ مرداد تنـها حامـیان دکتر مصدق بودند کـه همراه با ایل قشقایی بـه مقابله جدی با دولت کودتا برخاستند کـه پس از ۳ ماه مقاومت و محاصره شیراز بـه خاطر خیـانت برخی از خوانین، قشون برادران قشقایی متفرق شد؛ این برادران حاضر بـه مصالحه با شاه نشده درون نتیجه بـه مدت ۲۵ سال تبعید شدند.
• تیمسار محمدتقی ریـاحی رئیس ستاد بـه ۳ سال زندان محکوم شد.[۳۴][۳۶]
• مـهندس احمد زیرک‌زاده بعد از ۲ سال و نیم فرار سرانجام دستگیر و پس از تحمل شش ماه زندان آزاد شد.[۳۴][۳۶]
• دکترعلی شایگان استاد دانشگاه و نماینده مجلس شورای ملی دوره هفدهم، بـه دو سال زندان محکوم و پس از آزادی بـه مجبور بـه خروج از ایران و اقامت درون آمریکا شد.[۳۴][۳۶]
• حیدر رقابی (متخلص بـه هاله و سراینده ترانـه مرا بـه بوس) ترانـه‌سرا و مبارز سیـاسی و رهبر سازمان سربازان جبهه ملی ایران بین سال‌های ۳۲ که تا ۳۴ بـه صورت متناوب بـه زندان افتاد و سرانجام مجبور بـه ترک ایران و اقامت درون آمریکا شد.[۳۴][۳۶]
• کریم سنجابی قاضی اختصاصی ایران درون دیوان بین‌المللی دادگستری درون پرونده نفت ایران و انگلیس، و نماینده مردم کرمانشاه درون مجلس دوره هفدهم، بعد از ۱۹ ماه فرار و چند ماه زندان سرانجام با توجه بـه موقعیت بین‌المللی و با وساطت سناتور «والاتبار» آزاد شد.[۳۴][۳۶]
• مـهدی آذر وزیر فرهنگ دولت ملی مصدق و بنیـانگذار طب داخلی ایران بـه مدت ۶ ماه زندانی شده و سپس ممنوع‌التدریس درون دانشگاه شد.[۳۴][۳۶]
• جهانگیر حقشناس وزیر راه بعد از کودتا بـه مدت ۲ سال زندانی شد و از خدمات دولتی منفصل گشت.[۳۶]
• سید باقر کاظمـی وزیر امور خارجه و سفیر ایران درون فرانسه بعد از کودتا استعفاء داده و به ایران بازگشت و به مدت یک سال درون زندان بود. بعد از زندان نیز به منظور مدتی تبعید شد.[۳۴][۳۶]
• سید محمد علی کشاورز صدر استاندار گیلان و مسوول ملی شیلات و استاندار اصفهان درون زمان کودتای ۲۸ مرداد، بعد از کودتا دستگیر و به مدت ۸ ماه زندانی بود.[۳۴]
• کاظم حسیبی نخستین دانش‌آموخته ایرانی مدرسه پلی‌تکنیک پاریس، نایب رئیس مجلس شورای ملی دوره هفدهم بود کـه پس از ۱۹ ماه زندگی مخفیـانـه دستگیر و به یک سال زندان و محرومـیت دائمـی از فعالیت‌های اجتماعی محکوم شد.[۳۴][۳۶]
• محمدحسن شمشیری بعد از کودتا دستگیر و به جزیره خارگ تبعید شد.[۳۴][۳۶]
• عبدالله معظمـی ریـاست مجلس شورای ملی دوره هفدهم و استاد دانشگاه تهران، بعد از کودتا بـه زندان و تبعید محکوم شد و از دانشگاه اخراج شد.[۳۴][۳۶]
• شاپور بختیـار معاون وزیر کار بعد از چند ماه پنـهان شدن، دستگیر و زندانی شد.[۳۴][۳۶]
• داریوش فروهر از رهبران حزب پان ایرانیست و حزب ملت ایران بعد از چند ماه فرار سر انجام دستگیر و زندانی شد.[۳۴][۳۶]
• غلامحسین صدیقی بنیـانگذارمؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی (دانشکده علوم اجتماعی بعدی) و بنیـانگذاران جشن هزاره ابن سینا، پدر علم جامعه‌شناسی ایران و وزیر کشور دولت ملی دکتر مصدق، ۲ سال زندانی شد.[۳۴][۳۶]
• محمود نریمان نماینده مجلس شورای ملی دوره هفدهم، بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بـه مدت ۶ ماه زندانی بود و سپس بـه جنوب تبعید شد.[۳۴][۳۶]
• احمدرضوی نایب رئیس مجلس هفدهم و استاد دانشگاه، بـه ۱۰ سال زندان و انفصال از خدمت درون دانشگاه محکوم شد و پس از از آزادی بـه خارج از ایران رفت.

تأثیر کودتا بر روابط ایران و آمریکا

برخی معتقدند کـه کودتای ۲۸ مرداد تأثیر مـهمـی بر روابط ایران و آمریکا گذاشت کـه هنوز آثار آن درون روابط دو کشور محسوس است. درون ۱۸ مارس سال ۲۰۰۰ مـیلادی مادلین آلبرایت وزیر امور خارجه آمریکا درون جلسه‌ای با حضور شماری از ایرانیـان از جمله هوشنگ امـیراحمدی درون سخنرانی خود گفت:

همچنین باراک اوباما درون دیدار سه روزه از کشورهای عربستان سعودی و مصر ۱۲ که تا ۱۵ خرداد ۱۳۸۸ (۲–۵ ژوئن ۲۰۰۹) درون نطق از پیش تنظیم شده خود درون قاهره اذعان کرد کـه کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ کار آمریکا بوده‌است و در این رابطه گفت:

هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه آمریکا درون ۴ آبان ۱۳۹۰ (۲۶ اکتبر ۲۰۱۱) درون دو مصاحبه اختصاصی مفصل و جداگانـه با دو شبکه فارسی‌زبان، بی‌بی‌سی فارسی و بخش فارسی صدای آمریکا بـه گفتگوی مستقیم با مردم ایران پرداخت. خانم کلینتون، با یـادآوری پوزش خانم مادلین آلبرایت، وزیر خارجه پیشین آمریکا، از مردم ایران بـه خاطر نقش آمریکا درون کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، بار دیگر از این واقعه ابراز تأسف کرد.[۴۰]

افشای اسناد طبقه‌بندی شده

در شصتمـین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، آرشیو امنیت ملی آمریکا اسنادی را منتشر کرد کـه ضمن نشان نقش سازمان سیـا درون رهبری اقدام فوق، آن را بخشی از فعالیت سیـاست خارجی آمریکا به‌شمار آورد.[۱۸][۴۱]

در ژوئن ۲۰۱۷ سازمان سیـا ضمن تأیید نقش خود درون کودتا اسنادی درون این زمـینـه منتشر نمود.[۴][۴۲]

در اسنادی کـه از طبقه‌بندی محرمانـه خارج شده‌اند ارجاعاتی بـه رمز آژا(رمز عملیـات آمریکایی‌ها درون کودتای ۲۸ مرداد کـه از نام شوینده ایجکس شرکت کولگیت-پالمولیو گرفته شده‌است) وجود دارد.[۴۳] این اسناد از جمله شامل پرونده‌های کاری کرمـیت روزولت هست که درون روزهای منتهی بـه کودتا درون تهران بـه سر مـی‌برد.[۱۸] این اسناد کـه در آرشیو آژانس امنیت ملی ایـالات متحده آمریکا و نیز مجله فارین پالیسی منتشر شدند، بر اساس قانون دسترسی آزادی بـه اطلاعات درون ایـالات متحده آمریکا درون اختیـار همگان قرار گرفت. این اسناد بخشی از یک مجموعه سند و گزارش بزرگ‌تر بـه نام «نبرد ایران» هستند کـه توسط تاریخ‌نگاران سازمان سیـا و صرفاً به منظور مصرف داخلی درون اواسط دهه هفتاد مـیلادی تدوین شده‌اند.[۴۴]

این سند نخستین بار درون سال ۱۹۸۱ منتشر شده بود، اما بخش‌های مـهم آن از جمله بخش سوم موسوم بـه «اقدام پنـهان» کـه در واقع تشریح عملیـات کودتا است، بـه علاوه همـه اشارات مستقیم بـه «تی‌پی‌آژاکس» (TPAjax) کـه اسم رمز عملیـات بود، درون دسترس عموم قرار نگرفته بود.[۴۴]

مجله «فارین پالیسی» درون حاشیـه انتشار این اسناد آورده «سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیـا به منظور تحقق اه خود درون اجرای کودتا، پروژه‌ای چندلایـه و پیچیده را هم‌زمان بـه پیش بردند: استفاده از ماشین پروپاگاندای خود به منظور تخریب وجهه سیـاسی محمد مصدق، رشوه بـه برخی از نمایندگان وقت پارلمان ایران، سازماندهی نیروهای نظامـی و در نـهایت بـه راه انداختن ‌ها و اعتراضات خیـابانی.» بخشی از اسناد سیـا دربارهٔ ایران کـه به مقطع کودتا مربوط مـی‌شوند درون دهه ۱۹۶۰ از مـیان رفته‌اند. سیـا ادعا مـی‌کند درون بایگانی‌های امن خود جای کافی به منظور نگهداری آن‌ها نداشته‌است. سیـا درون مقدمـه یکی از سندهای متعلق بـه سال ۱۹۵۴ هست مـی‌نویسد: «در پایـان ۱۹۵۲ روشن بود کـه دولت مصدق نمـی‌تواند با کشورهای غربی کـه منافعی درون ایران دارند بـه توافقی نفتی برسد.» «هدف عملیـات آژاسرنگونی دولت محمد مصدق، بازسازی منزلت و قدرت شاه و جایگزینی دولت مصدق با دولتی بود کـه ایران را با سیـاست‌هایی سازنده اداره کند.» بنا بـه این سند همچنین هدف کودتا این بوده کـه دولتی بر سر کار بیـاید کـه دولت‌های غربی بتوانند دربارهٔ بازار نفت با آن بـه توافق برسند.[۱۸]

در جریـان این افشاسازی‌ها، بریتانیـایی‌ها از آمریکایی‌ها خواستند از انتشار اسنادی درون آن بـه نقش سازمان اطلاعات مخفی بریتانیـا درون این کودتا هیچ اشاره مستقیمـی شده باشد خودداری کنند.[۴۴]

عذرخواهی سران آمریکا و بریتانیـا

در سال ۲۰۰۰، مادلین آلبرایت بـه تأیید نقش‌آفرینی آمریکا درون کودتای ۲۸ مرداد ایران پرداخت.[۴۵] درون سال ۲۰۰۹ نیز، باراک اوباما نقش آمریکا درون کودتای ۲۸ مرداد را تأیید کرد[۴۶] بااین حال هیچ‌کدام از مسوولین این کشور تاکنون بـه عذرخواهی رسمـی از مردم ایران، به منظور این کودتا، نپرداخته‌اند، ولی لحن باراک اوباما و مادلین آلبرایت بـه عذرخواهی نزدیک بود.[۴۴][۴۷]جک استراو، وزیر امور خارجه پیشین بریتانیـا تنـها مقام رسمـی این کشور بود کـه در طول این سال‌ها با اشاره‌ای گذرا بـه نقش این کشور درون کودتای ۲۸ مرداد، آن را از موارد بارز مداخله بریتانیـا درون امور داخلی ایران خواند.

بازتاب کودتا درون انتخابات ۲۰۱۶ آمریکا

برنی سندرز، نماینده حزب دموکرات درون انتخابات ریـاست‌جمـهوری ایـالات متحده، درون مناظره خود با هیلاری کلینتون (دیگر نامزد حزب دموکرات) درون ۱۱ فوریـه ۲۰۱۶، درون اشاره بـه دخالت‌های بیجای آمریکا درون ساقط دولت‌های کشورهای دیگر، بـه دولت محمد مصدق اشاره کرد:

... ولی این مورد جدیدی نیست. این دخالت بـه پنجاه یـا شصت سال پیش برمـی‌گردد؛ جایی کـه ایـالات متحده درون ساقط دولت‌ها دست داشت. یکی از این موارد، ساقط دولت مصدق درون ۱۹۵۳ مـیلادی بود. هیچ فرد [آمریکایی] مصدق را نمـی‌شناسد؛ او نخست‌وزیر منتخب ملت ایران بود. او بـه خاطر منافع ایـالات متحده و بریتانیـا، از قدرت بـه زیر کشیده شد؛ و نتیجهٔ آن، دیکتاتور شدن شاه ایران بود؛ و سپس شما انقلاب ایرانی‌ها را دارید و در نـهایت بـه جایی رسیدیم کـه الان هستیم. نتایج غیرخواسته و غیرمترقبه…[۴۸]

برنی سندرز درون مصاحبه با خبرگزاری سی‌ان‌ان چنین گفت:

سرنگونی (مصدق) نخست‌وزیر انتخاب شده طی فرایند دموکراتیک درون ایران، فاجعه بود. نکته اصلی درون سخنان من این بود کـه آمریکا نباید بـه دنبال سرنگونی دولت‌ها باشد… بـه عقیده من، سرنگونی (مصدق) نخست‌وزیر انتخاب شده طی فرایند دموکراتیک درون ایران، فاجعه بود؛ بنابراین، تصور نمـی‌کنم آمریکا بـه لحاظ قانونی یـا اخلاقی حق داشته باشد دولت‌ها را سرنگون کند و این تلاش‌ها اغلب نتیجه عداشته و بی‌ثباتی بسیـاری را درون مناطق مختلف بـه بار آورده‌است.[۴۹]

طرح دریـافت زیـان کودتای ۲۸ مرداد

در ۵ شـهریور ۱۳۹۲ نمایندگان مجلس شورای اسلامـی ایران با دو فوریت طرحی موافقت د کـه در صورت تصویب نـهایی، دولت را بـه پیگیری حقوقی و سیـاسی دریـافت خسارت از آمریکا و بریتانیـا درون ارتباط با کودتای ۲۸ مرداد علیـه دولت محمد مصدق ملزم خواهد کرد. از مجموع ۲۱۷ نماینده حاضر درمجلس ایران، ۱۷۳ نماینده بـه دو فوریت طرح پیگیری حقوقی و سیـاسی دریـافت خسارت ناشی از کودتای ۲۸ مرداد رای موافق، ۱۶ نماینده رأی مخالف و ۱۱ نمایده رأی ممتنع دادند. درون صورت تصویب این طرح دو فوریتی، هیئتی با حضور وزیر امور خارجه ایران به منظور بررسی و پیگیری خسارت ناشی از کودتای ۲۸ مرداد تشکیل مـی‌شود. بـه این ترتیب دولت ایران بـه ریـاست رئیس‌جمـهور ایران حسن روحانی کـه اعلام کرده درصدد بهبود روابط خارجی خود با کشورهای جهان است، احتمال دارد از سوی مجلس ملزم بـه پیگیری دریـافت خسارت ناشی از کودتای ۲۸ مرداد شود.[۵۰][۵۱]

محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمـهور سابق ایران سال ۱۳۸۸ درون اقدام مشابهی با تصویب دو فوریت طرح نمایندگان مجلس شورای اسلامـی، اعلام کرده بود کـه قصد دارد خسارت‌های جنگ جهانی دوم بـه ایران را کـه ناشی از «اشغال ایران توسط متفقین» خوانده بود، از بریتانیـا، آمریکا و روسیـه مطالبه کند. اما بعد از اعلام این قصد، انجام اقدامـی از سوی ایران گزارش نشد.[۵۰][۵۱]

یـادبود

تا زمان پیروزی انقلاب اسلامـی، دودمان پهلوی این روز را بـه عنوان یک جشن ملی با نام «قیـام ۲۸ مرداد» گرامـی مـی‌داشت. بلافاصله بعد از انقلاب آن را با نام «کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد» درون تقویم ثبت د.

برخی از پژوهشگران غربی چون مارک گازیورسکی[۵۲] و استیفن کینزر و برخی از مأموران اطلاعاتی غربی چون دونالد ویلبر (طراح نقشـه براندازی) و کرمـیت روزولت (طراح نقشـه براندازی) و وودهاوس (طراح نقشـه براندازی) دربارهٔ نقش آمریکا و بریتانیـا درون کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ تأکید دارند.

منبع‌شناسی

یکی از کتاب‌ها «اسناد سخن مـی‌گوید» ترجمـه محمدعلی رجایی و مـهین سروری هست این کتاب درون مورد اسناد وزارت خارجه آمریکا بین سال‌های ۱۹۵۱ که تا ۱۹۵۴ حاوی ۵۰۴ سند است.[۵۳] کتاب دیگر کتابی هست که مارک گازیورسکی از دانشگاه جرج واشینگتن از بین اسناد سیـا و از آرشیو امنیت ملی آمریکا گردآوری کرده‌است.

• کالبد شکافی توطئه - دکتر ابراهیم یزدی - انتشارات قلم۱۳۸۱
• راز پیروزی کودتا - محمدجعفر محمدی - انتشارات اختران ۱۳۸۵
• خاطرات من -حسینقلی سر رشته - ناشر مؤلف - ۱۳۶۷
• ناگفته‌هایی پیرامون فروریزی حکومت مصدق - دکتر ماشاالله ورقا - انتشارات بازتاب نگار-۱۳۸۴

جستارهای وابسته

• قیـام ۳۰ تیر
• شبکه بدامن
• لومپن‌پرولتاریـا
• مرتضی کیوان
• محمود سخایی
• شمس قنات‌آبادی
• روابط ایران و آمریکا
• محمدعلی عمویی
• روابط ایران و بریتانیـا
• کودتای ۲۵ مرداد ۱۳۳۲
• توطئه قتل مصدق، ۱۳۳۱
• امـیرمختار کریم‌پور شیرازی

یـادداشت‌ها

پانویس

منابع و پیوند بـه بیرون

• بررسی اسناد کودتای ۲۸ مرداد (ترجمـه: Clandestine Service History Overthrow of Premier Mossadeq of Iran)
• کتاب امـیدها و ناامـیدیـها (خاطرات سیـاسی دکتر کریم سنجابی)- لینک دانلود
• کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ درون ایران (۱) - پروفسور یرواند آبراهامـیان
• کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ درون ایران (۲) - پروفسور یرواند آبراهامـیان
• متن کامل اسناد «سیـا» درون مورد کودتای ۲۸ مرداد
• ملی‌شدن نفت درون ایران و کودتای ۲۸ مرداد - پروفسور یرواند آبراهامـیان
• نظری بـه تاریخ ملی شدن نفت ایران
• موحد، محمدعلی، خواب آشفته نفت (سه جلد) خواب آشفته نفت.
• گازیوروسکی، مارک، کودتای ۲۸ مرداد، کودتای آمریکایی درون تهران
• نقش عمده روحانیون درون کودتای بیست و هشت مرداد
• کارنامـه مصدق درون تاریخ
• همـه مردان شاه - استفن کینزر
• نقش انگلیس درون کودتای آمریکائی ۲۸ مرداد
• انگلیس و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
• کودتای آمریکایی – انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
• شبکه‌های اطلاعاتی بریتانیـا و آمریکا درون ایران (۱۳۲۰- ۱۳۳۲) و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
• درباره کودتای ۲۸ مرداد
• لحظه‌به‌لحظه با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بازسازی لحظه‌به‌لحظه رخدادهای کودتای ۲۸ مرداد
• نسخه کامل اسناد فاش شده کودتای ۲۸ مرداد توسط سیـا و اینفوگرافیک‌های مرتبط با آن
• خلاصه سند محرمانـه سیـا درباره کودتای بیست و هشتم مرداد
• صفحه ویژه بی‌بی‌سی فارسی: شصت سال بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
• عملیـات آژاکس؛ 'هدف این بود کـه خود مردم مصدق را سرنگون کنند'، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۹ اسفند ۱۳۹۳

وبگاه‌های غیر فارسی

وبگاه‌های فارسی

• خواب آشفته نفت
• خواب آشفت‍ه نفت (۲)
• کودتای آمریکایی درون تهران
• نگاره‌های کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
• آلبوم نگاره‌های کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
• سیف، خسرو، قصه کودتا، روزنامـه شرق، شنبه ۲۹ مرداد ۱۳۸۴، شماره ۵۵۴، صفحهٔ ۱۹.
• مرجایی، فرید، کودتا علیـه عرصه عمومـی، روزنامـه شرق، شنبه ۲۹ مرداد ۱۳۸۴، شماره ۵۵۴، صفحهٔ ۶.
• باباحاجی، ایرج، سرنوشتی کـه در خیـابان رقم خورد، روزنامـه شرق، یکشنبه ۳۰ مرداد ۱۳۸۴، شماره ۵۵۵، صفحهٔ ۱۹
• آبراهامـیان، یرواند. کودتا (۲۸ مرداد، سازمان سیـا و ریشـه‌های روابط ایران و آمریکا درون عصر مدرن). ترجمـهٔ محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۹۲. شابک ‎۹۷۸-۹۶۴-۱۸۵-۳۴۲-۸.