حسن حسن‌زاده آملی - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

حسن حسن‌زاده آملیشناسنامـهنام کامل حسن حسن‌زاده طبری آملیلقب آیت‌الله - علامـه [ذوالفنون] - ابوالفضائلتاریخ تولد ۱۳۰۷ (۹۰ سال)زادگاه ایرا (آمل) لاریجان آملمحل تحصیل آمل
تهران
قممحل زندگی تهران
آمل
قماطلاعات آموزشیشاگردان داوود صمدی آملی
حسن رمضانی
رضا ولایی
نورالله طبرسی
یدالله یزدان پناه
اسماعیل منصوری لاریجانی
امامـی نجف آبادی
حیدر ضیـایی
سید علی حسینی آملی
مـهدی احدیتالیفات ۱۹۰ اثر

حسن حسن‌زاده آملی (حسن طبری آملی) مشـهور بـه علامـه حسن‌زاده آملی[۱][۲] (زادهٔ ۱۳۰۷، بیوگرافی سید محمد باقر علوی ایرا، آمل، مازندران)، فیلسوف متأله، فقیـه، عارف، منجم و مدرس دروس حوزوی[۳][۴] است. بیوگرافی سید محمد باقر علوی وی را علامـه ذوالفنون و علامـه دهر نیز مـی‌نامند و وی درون ادبیـات، علوم غریبه،[۵]ریـاضی، هیئت و طب تبحر و از خود اشعار حکیمانـه‌ای نیز دارد.[۶] وی بـه غیر از زبان فارسی و زبان مازندرانی[۷] به زبان فرانسوی و عربی نیز تسلط دارد.[۸] اشعاری نیز بـه زبان‌های فارسی، طبری و تازی سروده‌است.[۷]

زندگی‌نامـه

حسن‌زاده آملی درون اواخر سال ۱۳۰۷ هجری خورشیدی درون روستای ایرای لاریجان آمل متولد شد. وی درون سن شش سالگی، بـه مکتب خانـه رفت و خواندن و نوشتن یـادگرفت. بیوگرافی سید محمد باقر علوی تعدادی از جزوات متداول درون مکتب خانـه‌های آن زمان را خواند. سپس وارد دورهٔ ابتدایی دروس حوزوی شد. تاریخ ورود وی بـه حوزهٔ علمـیه مـهرماه سال ۱۳۲۳ هجری شمسی بود.

متون ابتدائیـهٔ درس حوزه را درون آمل نزد آیـات و واعظان محمد غروی، عزیزالله طبرسی، احمد اعتمادی و عبدالله اشراقی و ابوالقاسم رجائی و مـیرزا ابوالقاسم فرسیو و استادان دیگر فرا گرفت و در آمل آغاز بـه تدریس چند کتاب مقدماتی نمود. خودزندگی‌نامـهٔ مشـهوری از وی منتشر شده‌است کـه این‌گونـه آغاز مـی‌شود:[۹]

«بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله ربّ‌العالمـین
با تحیّت و سلام: بیوگرافی سید محمد باقر علوی ارباب معرفت دانند کـه احیـای آثار و تراجم احوال بزرگان علم که تا چه اندازه به منظور همـه طبقات اجتماع از هر حیث مفید هست ولی این کمترین دربارهٔ خود چه بنگارد کـه نـه تألیفی شایـان تعریف دارد، و نـه تصنیفی سزاوار تحسین. نـه عقده‌ای را بـه بنان خود گشوده‌است، و نـه مشکلی را بـه بیـان خود حلّ کرده‌است. نـه اهل حلّ و عقد است، و نـه مرد رتق و فتق. نـه بـه مقامـی واصل شده‌است، و نـه بهره‌ای از او حاصل. گویی دربارهٔ وی گفته آمد:

مـهاجرت بـه تهران

وی درون شـهریور ۱۳۲۹ خورشیدی بـه تهران آمد و چند سالی درون مدرسهٔ حاج ابوالفتح بـه سر برد و باقی کتب حوزوی را نزد سید احمد لواسانی خواند. چندین سال درون مدرسهٔ مروی بـه سر برد و زیر نظر محمدتقی آملی و ابوالحسن شعرانی بـه مدت ۱۳ سال درس خواند و از او اجازهٔ اجتهاد دریـافت داشت.

مـهاجرت از تهران بـه قم

در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی بـه قصد اقامت درون قم، تهران را ترک گفته و پس از ورود بـه قم، آغاز بـه تدریس معارف حوزوی و فنون ریـاضی نمود. ایشان درون قم نزد علامـه سید محمدحسین طباطبایی، و به سفارش وی از سید محمدحسن الهی طباطبایی استفاده‌است. حسن‌زاده آملی بـه مدت ۱۷ سال از محضر سید محمدحسین طباطبایی بهره بردند و در نزد وی کتاب‌های زیـادی خواندند.

تدریس

بعضی از دروسی کـه حسن‌زاده آملی تدریس نموده‌است،[۱۰] بـه شرح ذیل مـی‌باشد:

• چهار دوره اشارات با شرح خواجه (صفحه ۲۵۳).
• مصباح الانس بـه مدت هشت سال درون حوزهٔ علمـیهٔ قم به منظور حجت‌الاسلام مندری نجف‌آبادی و دکتر امامـی نجف‌آبادی و دوره دوم تدریس آن کـه در سال ۱۳۷۰ آغاز و به دلیلالت وی درون سال ۱۳۷۱ تعطیل شد. (صفحه ۲۵۵).
• شرح فصوص الحکم داوود بن محمود قیصری چهار دوره کـه برای شاگردان املاء مـی‌کرد و آنان مـی‌نوشتند. (صفحه ۲۵۵)
• یک دوره کامل شفا شیخ الرئیس کـه در ضمن تدریس از روی چندین نسخهٔ تصحیح شده و تعلیقات و حواشی کرد (صفحه ۲۵۴).
• چهار دوره تمـهید القواعد درون حوزهٔ علمـیهٔ قم کـه هر دوره حدود چهار سال بـه طول انجامـید. (صفحه ۲۵۴).
• «اُکَر مانالاؤس» کـه مدت سه سال درون حوزهٔ علمـیهٔ قم بـه طول انجامـید (صفحه ۲۵۶).
• دو کتاب «اُکَر ثاوذوسیوس و مساکن» بـه تحریر خواجه طوسی (صفحه ۲۵۷).
• اصول اقلیدس (صفحه ۲۵۷).
• دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریـاضی (صفحه ۲۶۳).
• دروس معرفة الوقت و القبلة
• در ضمن تصحیح و اعراب‌گذاری اصول کافی نیز بـه درخواست علامـه شعرانی توسط ایشان صورت گرفته‌است.[۱۱]

استادان

• سید مـهدی قاضی (بخصوص درون علوم غریبه)[۱۲]
• سید محمدحسن الهی طباطبایی
• محمدتقی آملی
• سید محمدحسین طباطبایی
• ابوالحسن شعرانی
• محمدحسین فاضل تونی
• مـیرزا مـهدی الهی قمشـه‌ای
• مـیرزا هاشم اشکوری
• ابوالحسن رفیعی قزوینی[۱۳]

شاگردان

• رضا ولایی معروف بـه ابوسعید آملی[۱۴]
• داوود صمدی آملی
• حسن رمضانی
• نورالله طبرسی
• یدالله یزدان پناه
• اسماعیل منصوری لاریجانی
• امامـی نجف آبادی
• حیدر ضیـایی
• سید علی حسینی آملی
• مـهدی احدی

زندگی شخصی

باقر لاریجانی داماد او است.[۱۵]

در نگاه دیگران

استاد وی علامـه طباطبایی دربارهٔ او گفته‌است: «حسن‌زاده رای نشناخت جز امام زمان»[۱۶] در ۱۹ خرداد ۱۳۹۰ از سوی مجمع عالی حکمت اسلامـی قم، طی مراسمـی از تلاش‌ها و خدمات علمـی علامـه حسن حسن‌زاده آملی تجلیل شد. درون این مراسم، عبدالله جوادی آملی، شخصیت علمـی حسن‌زاده آملی را ستود و گفت: «ایشان از حکمای ذوفنون معاصر به‌شمار مـی‌رود.»[۱۷] مـیرزا ابوالحسن شعرانی دربارهٔ وی مـی‌نویسد: مولانا الاجلّ الموفق نجم الدین و نور الصبایـه و مصباح العلم و شمس الهدایـه شیخ حسن آملی معروف بـه حسن زاده درون علم قرآن: لفظ و معنایش، باطن و ظاهرش، قرائت و کتابتش و دیگر امور متعلق بـه آن بر اقران خویش فائق و در تتبع احادیث و علوم ادبی مورد نیـاز درون آن بر غیر خویش برتر گشته‌است. کلمات کتاب شریف کافی را ضبط کرده و آن را بـه نحوه شگفت‌آور اعراب‌گذاری کرده‌است. درون علم نجوم و ریـاضیـات وابسته ید طولایی دارد و در استخراج افلاک ووفین دارای مـهارت است. او درون علوم شرعیـه عقلیـه و نقلیـه سوار کار ماهر مـیدان مسابقه است. من او را بر استنباط فروع از اصول توانا دیدم و به او اجازه دادم روایـاتی کـه نقل آن به منظور من صحیح است، از من روایت نماید.

نظرات مـهم

وحدت وجود

در این زمـینـه وی معتقد هست وحدت وجود از مـهمّات مسائل توحیدیست. صوفیـه و عرفاً و متشرّعه و اصحاب حدیث، حتی فرنگیـها هم عدّه‌ای درون این مسئله وارد شده‌اند. اهل حدیث و متشرعه هم با تفسیر از احادیث بیـان داشته‌اند او (تعالی) وحدت عددیـه ندارد. وی درون معنای وحدت وجود گفته‌است کـه «در عالم یک حقیقت موجود هست و آن خداست، و موجودات دیگر قابل اینکه بـه آن‌ها چیز گفته شود نیستند. … زیرا موجود آن هست که اثر داشته و کار از او ساخته باشد. وقتی مقایسه کنیم مـی‌بینیم کـه موجودات دیگر کاری نمـی‌توانند ند مگر بـه اذن خدا.»[۱۸][۱۹]

ظهور صغری

«امام معصوم، خورشید آسمان حیـات معنوی بشر هست و طلوع و غروب ایشان درون صحنـه حیـات بشر تابع قواعدی شبیـه قواعد طبیعی خورشید هست اگر مقوله غیبت و ظهور حضرت به‌طور دفعی و بدون هیچ زمـینـه‌ای واقع شود، مسلماً جوامع بشری تاب این تحول شدید را نخواهد داشت. بدین علت حکمت الهی مقتضی تدریجی بودن این اتفاق عظیم هست با بررسی تاریخ حیـات بابرکت حضرت درون مـیابیم کـه این اتفاق درون مورد غیبت حضرت واقع شده‌است غیر از اینکه حیـات سه امام همام قبل از امام عصر (عج) تقریباً بـه حالت غیبت بوده و نوعی تمرین به منظور شیعیـان به منظور زندگی مومنانـه بدون ارتباط فیزیکی با امام بود.»[۲۰]

وحدت قرآن و برهان و عرفان

وی بر این باور هست که قرآن و برهان و عرفان از هم متمایز و جدا نیستند.[۲۱]

اعتدال عرفانی

وی درون تبیین آثار عرفانی عمـیق همچون اشعار از خط تعادل عدول نمـی‌کنند. درون مراتب سلوکی نیز اصل نزد وی بر اعتدال است.[۲۱]

دهان

• دهان و عقل: دهان باب‌الله است، صادرات و وارداتش را کنترل کنید، دهان گوش جان است، سعی کنید چانـه‌تان را عقل بچرخاند. انسان دو دهان دارد؛ یکی گوش کـه دهان روح او هست و دیگر دهان کـه دهان تن او است. این دو دهان خیلی محترم‌اند. انسان حتما خیلی مواظب آن‌ها باشد. یعنی حتما صادرات و واردات اینـها را خیلی مراقب باشد. آنـهایی‌که هرزه خوراک مـی‌شوند، هرزه کار شده وانی کـه هرزه شنو مـی‌شوند، هرزه گو مـی‌شوند.

تجارب روحی معنوی

• مکاشفه: «در عنفوان جوانی و آغاز درس زندگانی کـه در مسجد جامع آمل سرگرم بـه صرف و تهجد عزمـی راسخ و ارادتی ثابت داشتم؛ درون رؤیـای مبارک سحری بـه ارض اقدس رضوی تشرف حاصل کردم و به زیـادت جمال دل‌آرای ولی‌الله اعظم، ثامن الحجج، علی بن موسی الرضا - علیـه و علی آبائه و ابنائه آلاف التحیـه و الثناء - نائل شدم …»[۲۲]
• خلع بدن: «در سحر شب یکشنبه ۵ مردادماه ۱۳۴۸ بعد از ادای نافله شب و نافله و فریضه صبح درون اربعینی کـه ذکر جلاله «الله» را هر روز بعد از نماز صبح بـه عددی خاص داشتم، بعد از این ذکر بـه توجه نشستم کـه ناگهان جذبه و حالتی دست داد و بدن طوری بـه صدا درآمد و مـی‌لرزید، آن چنان صدایی کـه مثلاً تراکتور روی سنگ‌های درشت و جاده ناهموار مـی‌رود، دیدم کـه جانم از بدنم مفارقت کرد و متصاعد شد ولی درون بدنی مثل بدن عالم خواب قرار دارد، که تا قدری بالا رفت…»[۲۳]

آثار

حسن‌زاده آملی دارای آثاری درون زمـینـه‌های فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان، حکمت دینی، کلام، حدیث و رجال، تفسیر قرآن، ریـاضیـات و نجوم، ادبیـات عربی و فارسی، علوم طبیعی، طب قدیم، علوم غریبه و باطنی است. آثار حسن‌زاده آملی بـه تفکیک موضوعی:[۲۴][۲۵]
عرفانی

الهی نامـه

تصحیح رساله مکاتبات

تصحیح و تعلیق تمـهید القواعد

تصحیح و تعلیق رساله تحفه الملوک

تصحیح و تعلیق شرح فصوص خوارزمـی

تصحیح و تعلیق شرح فصوص قیصری

رساله آنـه الحق

رساله‌ای درون سیر و سلوک

رساله لقاءالله

رساله مفاتیح المخازن

رساله نور علی نور درون ذکر و ذاکر و مذکور

شرح طائفه‌ای از اشعار و غزلیـات حافظ

شرح فصوص الحکم

عرفان و حکمت متعالیـه

قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارد

کلمـه علیـا درون توقیفیت اسماء

مشکات القدس علی مصباح الأنس

منشئات

وحدت از دیدگاه عارف و حکیم

ولایت تکوینی

فلسفی

الاصول الحکمـیه

الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه

النور المتجلّی فی الظّهور الظّلّی

ترجمـه و تعلیق الجمع بین الرّأیین

ترجمـه و شرح سه نمط آخر اشارات

تصحیح و تعلیق شفا

تصحیح و تعلیق اشارات

تقدیم و تصحیح و تعلیق آغاز و انجام

تقدیم و تعلیق راسله اتحاد عاقل بـه معقول

دررالقلائد علی غررالفرائد

دروس اتحاد عاقل بـه معقول

رساله اعتقادات

رساله العمل الضابط فی الرّابطی و الرابط

رساله‌ای درون اثبات عالم مثال

رساله جعل

رساله رؤیـا

رساله مثل

رساله نفس الأمر

رساله نـهج الولایـه

رساله فی التضّادّ

صد کلمـه

عیون مسائل نفس و سرح العیون فی شرح العیون

گشتی درون حرکت

گنجینـه گوهر روان

معرفت نفس

مفاتیح الأسرار لسلّاک الاسفار

من کیستم

نثرالدّراری علی نظم اللئالی

نصوص الحکم بر فصوص الحکم

کلامـی

تقدیم و تصحیح و تعلیق رساله قضا و قدر محمد دهدار

تقدیم و تصحیح و تعلیق کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد

رساله حول الرؤیـه

رساله خیر الاثر درون رد جبر و قدر

رساله فی الامامـه

فصل الخطاب فی عدم تحریف الکتاب ربّ‌الارباب

تفسیری

انسان و قرآن

تصحیح خلاصه تفسیر المنـهج الصادقین

روایی

انسان کامل از دیدگاه نـهج البلاغه

تصحیح سه کتاب ابی الجعد، نثراللئالی، طبّ الائمـه

تصحیح نـهج البلاغه

تکمله منـهاج البراعه

رساله‌ای درون اربعین

شرح چهل حدیث درون معرفت نفس

مصادر و مآخذ نـهج البلاغه

رجالی

اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال

وجیزه‌ای درون ترجمـه و شرح زندگی علامـه طباطبایی قدس سرّه

فقهی

تعلیقات علی العروه الوثقی

مجیزه‌ای درون مناسک حج

ریـاضی و هیوی

استخراج جداول تقویم

تصحیح و تعلیق اکر مانالاوس

تصحیح و تعلیق الدّر المکنون و الجوهر المصون

تصحیح و تعلیق تحریر اقلیدس

تصحیح و تعلیق تحریر اکر ثاوذوسیوس

تصحیح و تعلیق تحریر مجسطی

تصحیح و تعلیق تحریر مساکن ثاوذوسیوس

تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر بیست باب

تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی بر زیج الغ بیک

تصحیح و تعلیق شرح چغمـینی

تعلیقه بر رساله قبله مولی مظفر

دروس معرفت اوفاق

دروس معرفه الوقت و القبله

دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریـاضی

رساله‌ای پیرامون فنون ریـاضی

رساله‌ای درون مطالب ریـاضی

رساله ظلّ

رساله مـیل کلی

رساله تعیین سمت قبله مدینـه

رساله تکسیر دائره

رساله فی الصبح و الشفق

رساله فی تعیین البعد بین المرکزین و الاوج

شرح زیج بهادری

شرح قصیده کنوزالاسماء

سی فصل درون دائره هندیـه

ادبی

امثال طبری

تصحیح کلیله و دمنـه

تصحیح گلستان سعدی

تصحیح و اعراب اصول کافی

تعلیقه بر باب توحید حدیقه الحقیقه

تعلیقه بر قسمت معانی مطوّل

دیوان اشعار (کتاب «تنظیم و تصحیح دیوان اشعار علامـه حسن‌زاده آملی» مجموعه‌ای هست از اشعار وی کـه توسط سید سعید هاشمـی جمع‌آوری شده و انتشارات «الف. لام. مـیم» آن را منتشر کرده‌است.[۲۶])

قصیده ینبوع الحیـات

مصادر اشعار منسوب بـه امـیرالمؤمنین علیـه السّلام

تقدیم و تصحیح و تعلیق نصاب الصبیـان

آثار متفرقه

تقدیم و تصحیح و تعلیف خزائن

ده رساله فارسی

کشکول

مجموعه مقالات

مصاحبات

هزار و یک نکته

هزار و یک کلمـه

رساله رموز کنوز

الهی نامـه

الهی نامـه یکی از کهن‌ترین و مـهم‌ترین متون عرفانی فارسی هست که شامل مناجات‌ها، دعاها و سخنان وجدآمـیز عرفانی درون قالب نثری مسجع و موزون است. از این رو، هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی اثری ارزشمند است. خواجه عبدالله انصاری نخستین نویسنده‌ای هست که معانی بلند عرفانی را درون قالب نثر مسجّع بیـان داشته‌است. حسن‌زاده آملی نیز اثری با عنوان الهی نامـه دارد. وی درون الهی نامـه از لطیف‌ترین احساس‌های خویش و به تعبیری تجربه‌های درونی، درون قالب الفاظ سخن مـی‌گوید و خوانندگان را بـه دنیـای پاک عارفانـه و سیر و سلوک خویش مـی‌برد و دربارهٔ معنویت مـی‌گوید.

دروس معرفت نفس

کتاب دروس معرفت نفس حسن‌زاده آملی کـه حاوی ۱۵۳ درس هست و درون آن مباحث خودشناسی، شناخت قوای انسانی، اثبات مقام تجرد و فوق تجرد نفس، نحوه ارتباط نفس و بدن، علم، سنخیت بین علم و ظرف آن، منطق، نقد مذهب مادیون، عالم ماده عالم خیـال و عالم عقل، خواب - تعبیر و تأویل خواب، اتحاد علم و عالم و معلوم، فرق انسان و حیوان و نبات، عقل کل و نفس کل، کمال اول و کمال ثانی، عقل عملی و عقل نظری، ملائکه، انسان کامل، روح بخاری و روح انسانی، علم و عمل، معرفت فکری و معرفت شـهودی، تکامل برزخی، معاد و قیـام مورد بررسی قرار گرفته‌است.

دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریـاضی

این کتاب حاوی دروسی هست در علم هیئت و دیگر رشته‌های ریـاضی کـه حسن حسن‌زاده آملی آن‌ها را درون روزهای پنجشنبه و جمعه دوران تحصیلی حوزه علمـیه، به منظور عده‌ای از طلاب و محصلین علوم دینی تدریس نموده‌است. علم هیئت کـه از آن با نامـهای دیگر چون اخترشناسی، علم الفلک و مجسطی و …. نیز یـاد مـی‌شود، یک بخش از چهار بخش علم ریـاضی حساب، هندسه، موسیقی، هیئت هست و از حالات اجرام بسیطه علوی و سفلی و اشکال و اوضاع آن‌ها و ابعاد بین آن‌ها و حرکات افلاک و کواکب و مقادیر آن‌ها بحث مـی‌کند.

اشعار

حسن‌زاده آملی درون همان سن و سال کم بـه مطالعه کتاب‌های گلستان و بوستان سعدی و بهارستانِ جامـی روی آورد. یکی از آثار حسن‌زاده آملی دیوان اشعار هست که حدود پنج هزار بیت دارد و در قالب‌های غزل، رباعی، قصیده و ترجیع بند سروده شده‌است اما بیشتر اشعار درون قالب غزل و در خصوص سیر و سلوک عرفانی است. دیوان اشعار علامـه بـه سبک شاعران گذشته همچون حافظ، مولوی و شیخ محمود شبستری سروده شده‌است.

آثار دربارهٔ وی

فیلم و مستند

• منظومـه حسن
• روایت صنوبر
• علامـه دهر
• مشاهیر

بزرگداشت

• همایش طبیب روحانی درون در دانشگاه علوم پزشکی تهران
• کنگره بین‌المللی دو خورشید حکمت و عرفان درون آمل و بابل
• بزرگداشت‌ها درون تهران، مشـهد، آمل، قزوین، اصفهان، تاجیکستان و امارات

تقدیر

• چهره ماندگار ایران درون الهیـات ۱۳۸۲

منابع

پیوند بـه بیرون

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط بـه حسن حسن‌زاده آملی درون ویکی‌گفتاورد موجود است.

• علامـه ابوالفضائل - سایت علامـه حسن‌زاده آملی
• سایت آثار علامـه حسن‌زاده آملی
• عو تصاویر علامـه حسن‌زاده آملی
• زندگینامـه علامـه حسن‌زاده درون سایت زادگاه وی (ایرا)
• کامل تر درون ویکی شیعه