هنر اسلامـی - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

هنر اسلامـی یـا هنرهای مسلمانان بـه مجموعه شیوه‌ها یـا آثار هنری اطلاق مـی‌شود کـه در جامعه مسلمانان و نـه لزوماً توسط مسلمانان آفریده شده‌است.[۱] هرچند ممکن هست این هنرها درون مواردی با تعالیم و شریعت اسلام انطباق نداشته باشد ولی تأثیر فرهنگ اسلامـی و منطقه‌ای درون آن به‌خوبی نمایـان است. هنر اسلامـی یکی از دوران‌های شکوهمند تاریخ هنر و یکی از ارزشمندترین دستاوردهای بشری درون عرصه هنری به‌شمار مـی‌آید و شامل انواع متنوعی از هنر همچون معماری، خوشنویسی، نقاشی، سفالگری و مانند آن‌ها مـی‌شود. هنر اسلامـی هنری نیست کـه فقط بـه آیین اسلام ارتباط داشته باشد. اصطلاح «اسلامـی» نـه تنـها بـه مذهب، بلکه بـه فرهنگ غنی و متنوع مردمان سرزمـین‌هایی کـه آیین اسلام درون آن رواج دارد نیز اشاره مـی‌کند. هنر اسلامـی غالباً عناصری سکولار را کـه توسط برخی از علمای اسلامـی حرام شمرده نشده نیز دربر مـی‌گیرد[۲] همچنین به‌آن دسته از مفاهیم و موارد هنری کـه در درون جوامع اسلامـی تحت تأثیر عوامل منطقه‌ای و فرهنگ بومـی بـه وجود آمده‌است نیز هنر اسلامـی گفته مـی‌شود.

ظهور هنر اسلامـی از دل دین و دولت جدید بـه صورت تدریجی و گام بـه گام نبود، بلکه همچون ظهور خود دین اسلام و حکومت اسلامـی، روندی پرشتاب و ناگهانی داشت. عمده آنچه بر شکل‌گیری و تزئین بناهای صدر اسلام تأثیر گذاشت ویژهٔ مسلمانان بود و این تأثیرات درون خدمت اهی قرار گرفت کـه پیش از اسلام به‌آن شکل و صورت وجود نداشت.

هنر اسلامـی به منظور گسترش خود از منابع بسیـاری الهام گرفت: هنر رومـی، هنر اولیـه مسیحی، و هنر بیزانس درون هنر و معماری اسلامـی اولیـه مؤثر بودند؛ نفوذ هنر ساسانی از ایران پیش از اسلام، اهمـیت بیشتری داشت؛ بعدها روش‌های و عناصر مختلفی از هنر آسیـای مرکزی و هنر چین طی تاخت و تازهای چادرنشینان مغول اثر مـهمـی درون نقاشی اسلامـی، سفالگری، و منسوجات برجای گذاشت.[۳]

در مـیان آیـات قرآن یـا تعالیم شخص پیـامبر اسلام بـه موارد کمـی دربارهٔ هنر برمـی‌خوریم. باایی تصویری موجودات زنده درون قرآن به‌صراحت منع نشده، با این وجود بسیـاری از مسلمانان ترسیم چهره‌ها و موجودات زنده را خطری بـه سوی بت‌پرستی به‌شمار مـی‌آوردند و گناه مـی‌دانستند؛ بنابراین هنر اسلامـی اغلب بر خلق زیبایی با نقوش انتزاعی و استفاده از حروف، متمرکز بوده‌است.[۴] و به دلیل محدودیت نسبی سایر هنرها همچون نقاشی، مجسمـه‌سازی، موسیقی، و حتی گاهی، حرام شمردن آن‌ها[۵][۶] مسلمانان بـه توسعه سبک‌های مختلف درون زمـینـه‌هایی انتزاعی سوق داده شدند.

عمدهٔ مسلمانان تصویرگری چهره پیـامبر اسلام را مردود مـی‌شمردند و حتی گاهی تصویرگری جانداران و انسان نیز مورد قبول بخشی از مسلمانان نبود.[۷] با این وجود همواره درون سرزمـین‌های اسلامـی تصاویری از انسان و موجودات زنده دیگر نقش مـی‌شد و به مواردی از تصویرسازی چهره پیـامبر نیز برمـی‌خوریم.[۸][۹] افزون بر منع تصویرسازی چهره پیـامبر، مفهوم و تصویر ذهنی خداوند بـه صورتی کـه در آیین هندو و مسیحیت رایج هست در اسلام مرسوم نبود.[۱۰] این همـه بـه علاوهٔ دلایل اقلیمـی، اجتماعی و فرهنگی و رقابت با تمدن‌های دیگر[۱۱] موجب شد که تا هنرمندان و هنرپروران درون سراسر سرزمـین‌های اسلامـی بـه اشکالی از هنرهای انتزاعی مانند خوشنویسی، نقوش هندسی یـا اسلیمـی و معماری توجه ویژه داشته باشند.

هنر اسلامـی بسیـار محدودتر از هنر مسیحی یـا بودایی هست که مشخصاً فرم‌هایی از هنر - اعم از مجسمـه، نقاشی، موسیقی یـا - را بـه کلیسا یـا معابد مـی‌کشاند.[۱۲]ثروت عکاشـه محقق برجسته مصری مـی‌نویسد: «نقاشی دینی درون دوره‌های نخستین اسلامـی، از آن استقبال و تشویقی کـه نزد بوداییـان و مسیحیـان معمول بود، بهره‌ای نداشت. مساجد از تصاویر دینی خالی بود و از نقاشی به منظور آموزش‌های دینی و پرورش اعتقادات مذهبی، که تا پیش از سده ۸ ه‍. ق/۱۴ م استفاده نمـی‌شد»[۱۳]

در هنر اسلامـی بـه عناصر تکرار شونده زیـادی برمـی‌خوریم مانند استفاده از طرح‌های هندسی یـا ترسیمـی غیر واقع‌گرایـانـه از گل و گیـاه کـه به اسلیمـی معروفند. نقوش اسلیمـی درون هنر اسلامـی اغلب بـه عنوان نمادی از طبیعت بیکرانی به‌کار مـی‌رود کـه مخلوق خداست.[۱۴] هرچند این نظریـه مورد قبول همگان نیست اما تعمد درون عدم باایی و تقلید دقیق طبیعت را معمولاً به‌عنوان نشانی از فروتنی هنرمندان دانسته‌اند کـه معتقد بودند ایجاد کمال تنـها خاص خداوند است.[۱۵][۱۶][۱۷]

معماری

شاید یکی از مـهم‌ترین نمودهای هنر اسلامـی معماری باشد. به‌ویژه مساجد چهار ایوانـه و ستون‌دار کـه معرف هنر معماری اسلامـی است.[۱۸] این عمارت‌های باشکوه، مـی‌تواند تأثیر فرهنگ‌های متفاوت درون درون تمدن اسلامـی را نشان دهد. بـه عنوان مثال عناصر رومـی ـ بیزانسی، درون معماری شمال آفریقا و اسپانیـای اسلامـی، درون کاخ الحمراء درون گرانادا، یـا درون مسجد جامع قرطبه بـه خوبی قابل مشاهده است.

نقش گنبد درون معماری اسلامـی بسیـار قابل توجه بوده و طی قرن‌ها گنبد درون معماری اسلامـی مورد استفاده قرار گرفته‌است. قدیمـی‌ترین گنبد باقی‌مانده درون تاریخ اسلام، بخشی از بنای تاریخی قبةالصخره متعلق بـه سال ۶۹۱ مـیلادی است. یکی دیگر از گنبدهای شاخص متعلق بـه بنای زیبای تاج محل متعلق بـه معماری هندی ـ ایرانی از سده ۱۷ مـیلادی است. درون اواخر سده نوزدهم مـیلادی گنبدهای اسلامـی با معماری غربی ادغام شد.[۱۹][۲۰]

هنر اسلامـی بـه ویژه معماری اسلامـی بر پنج بایـهٔ مردم واری، خودبسندگی، پرهیز از بیـهودگی، بهره‌گیری از پیمون (مدول) و نیـارش و درون گرایی نـهاده و بی شک هنرمندان مسلمان ایران بیش از از دیگران بدانـها پای بند بوده‌اند.[۲۱]

خوشنویسی

خوشنویسی بارزترین هنر اسلامـی است[۲۲] خوشنویسی را مـی‌توان شاخص‌ترین هنر درون پهنـهٔ سرزمـین‌های اسلامـی دانست، و آن را بـه مثابهٔ زبان هنری مشترک به منظور تمامـی مسلمانان تلقی کرد. هنر خوشنویسی همواره به منظور مسلمانان اهمـیتی خاص داشته‌است، زیرا درون اصل، آن را هنر تجسم کلام وحی مـی‌دانسته‌اند. درون سرزمـین‌های اسلامـی خط زیبا را نـه فقط درون نگارش قرآن، بلکه درون اغلب هنرها به‌کار مـی‌بردند.[۲۳]

در هنر اسلامـی تزئینات خطی و خوشنویسی درون همـه جا بـه چشم مـی‌خورد درون کتیبههای دیوارها و گنبدهای بناهای مختلف مذهبی و غیر مذهبی، منبرها، سکهها، سفالینـهها، ظروف فلزی، سلاحها، لباسها و منسوجات، نسخه‌های خطی اسناد و کتاب‌ها و قطعات هنری تذهیب شده و درهمـه جا از خط بـه عنوان عاملی تزئینی بهره گرفته‌اند.

در ابتدا از خط کوفی به منظور کتابت استفاده مـی‌شد. بعدها به منظور کاربردهای گوناگون نیـاز بـه خطوط دیگری بـه وجود آمد کـه به اقلام ششگانـه معروف شد. ابن مقله درون قرن سوم و ابن بواب درون قرن چهارم این اقلام خوشنویسی را قاعده مند و زیبا د. اقلام ششگانـه عبارتند از: نسخ، ثلث، محقق، ریحان، توقیع و رقاع. مـیرعلی تبریزی درون قرن هشتم بر اساس خطوطی کـه از پیش وجود داشت داشت، نستعلیق را بـه وجود آورد کـه ذوق ایرانی بـه خوبی درون آن پیداست و به عروس خطوط اسلامـی شـهرت دارد.

نقاشی

هنر نگارگری یـا نقاشی هرگز آنگونـه کـه در هنر مسیحیـان یـا بودائیـان مورد احترام بوده درون سرزمـین‌های اسلامـی مورد توجه قرار نگرفته‌است. به‌نظر مـی‌رسد کـه اسلام درون دوران‌های اولیـهٔ تاریخ خود، هنر نقاشی را بـه دیدهٔ خصومت مـی‌نگریسته است. چرا کـه در آن زمان هنرهای زیبا با اعتقادات و مراسم مذهبی مشرکین آمـیختگی داشت. نقّاشی و مجسمـه‌سازی مظهری از شرک بود کـه اسلام مأموریت دفع و انـهدام آن را داشت.

در دوران‌های ابتدایی ظهور اسلام و طی حکومت امویـان و عباسیـان نمونـه‌های کم شماری از نقاشی مشاهده مـی‌شود. حتی درون دوران سلسله‌های ایرانی سامانیـان، غزنویـان و آل بویـه نیز عمدهٔ آثار بـه دست آمده شامل مصورسازی کتاب‌ها مـی‌باشد و کمتر شامل نقاشی دیواری کاخ‌هاست.

نقاشی اسلامـی، به‌ویژه درون سده‌های اولیـه، وسیله‌ای بیـان مستقلی نبود بلکه به‌نوعی مکمل ادبیـات به‌حساب مـی‌آمد. اولین آثار نقاشی اسلامـی، حاصل تلاش نقاشان، درون کار مصور ساختن بعضی از متون ادبی است. آنان محتوای آثار خود را از متن این کتب مـی‌گرفتند و بسته بـه ذوق خود، آن را درون قالب اشکال زیبا ارائه مـی‌د. به‌طور کلی موضوع نقاشی اسلامـی عبارت هست از تصویرسازی کتاب‌های معتبر ادبی و مذهبی. همچنین، عنوان مـی‌شود کـه مسلمـین درون حین ترجمـهٔ آثار یونانی و بیزانسی تصاویر این کتب را نیز کپی‌برداری کرده‌اند.

اما به‌تدریج نقاشی درون سرزمـین‌های اسلامـی اهمـیت یـافت. با سقوط خلافت عباسی طی دوره باغ ایلخانی (شیراز) هنرهای کتاب‌سازی و نقاشی رشد شگرفی کرد. تأثیر هنر چینی و نقاشی‌های آسیـای شرقی و مرکزی درون این دوران مشـهود است. سنت نقاشی ایلخانی درون دوره‌های خلافت فاطمـی درون مصر و تیموریـان درون ایران، عثمانیـها درون ترکیـه و گورکانیـان درون هند پی گرفته شد. هنر نقاشی اسلامـی درون دوره صفوی بـه اوج رسید و در دوران طایفه زند و قاجار رنگ و بویی تازه یـافت.

شعر اسلامـی

شعر اسلامـی از وجوه برجسته هنری درون فرهنگ اسلامـی به‌شمار مـی‌آید کـه در سه زبان عربی، فارسی و ترکی بـه اوج رونق خود رسیده‌است. دو زبان مـهم دیگر درون شعر اسلامـی، زبان اردو و بنگالی هستند.

موسیقی

موسیقی اسلامـی بـه معنی آواز یـا اجرای موسیقی درون عرصه عمومـی یـا محافل خصوصی درون مناطق مختلف مسلمان‌نشین هست که شامل کشورهای عربی درون منطقه مرکزی جهان اسلام و خاور مـیانـه، شمال آفریقا، ایران، آسیـای مرکزی و جنوب آسیـا مـی‌شود. از آنجایی کـه اسلام شامل چندین مذهب، قوم و ملیت هست سبک‌های موسیقایی مختلف بومـی درون مناطق مختلف شکل گرفته‌است. برخی از نظریـه‌پردازان اسلامـی موسیقی را «غنا» دانسته و آن را حرام شمرده‌اند اما برخی دیگر این نکته را شامل فقط برخی از انواع موسیقی مـی‌دانند. اغلب علمای شیعه آوازخوانی انفرادی زنان را حرام مـی‌دانند. درون مورد به‌ویژه بانوان نیز نظر غالب علما بر حرمت داشتن آن است. با این وجود گزارش‌هایی از و آواز بانوان از سده‌های اولیـه اسلامـی تاکنون درون کلیـه جوامع اسلامـی موجود است.

• جستار وابسته: موسیقی سنتی ایرانی

قالی‌بافی و منسوجات

قالی‌بافی و منسوجات از هنرهای دستی و سنتی مـهم درون کشورهای اسلامـی بـه ویژه درون ایران و آسیـای مرکزی هست که شـهرتی جهانی دارد. یکی از آثار برجسته قالیبافی "قالی اردبیل است. قالی اردبیل یک جفت قالی ایرانی معروف هست که درون آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی یـافت شده‌است. این قالی از نظر طرح و بافت یکی از نفیس‌ترین و مشـهورترین قالی‌های جهان هست و هسته مرکزی گروه قالی‌های ترنجدار است.[۲۴] این فرش زیبای بافته‌شده درون اردبیل درون فهرست ۵۰ شاهکار هنری برگزیده جهان، درون مکان بیست‌ونـهم است.[۲۵] قالی اردبیل یک سند تاریخی نیز محسوب مـی‌شود زیرا دارای تاریخ و امضا هست و درون سال ۹۱۸ خورشیدی (۹۴۶ ه. ق / ۱۵۳۹ مـیلادی) درون سیزدهمـین سال پادشاهی شاه تهماسب بافته شده‌است. تار و پود آن ابریشمـی هست و گره‌های فارسی دارد. درون هر اینچ مربع آن حدود ۱۷×۱۹ گره وجود دارد. برخلاف دیگر قالی‌های مشـهور آن زمان، این قالی طرحی آرام دارد و نگاره‌های جانوران و انسان بر آن نقش نشده‌است زیرا به منظور استفاده درون مکانی مقدس بافته شده بود. این قالی درون حال حاضر درون موزهٔ ویکتوریـا و آلبرت انگلستان نگهداری مـی‌شود.[۲۶] پشم عنصر اصلی تشکیل دهندهٔ این قالی است. مانند اغلب منسوجات این اثر نیز از تار و پود تشکیل شده، پودها درون تمام طول کار بـه دور تارها تابیده شده‌اند. سطح قالی اردبیل از یک طرح یکپارچه نسبتاً ساده با اجزا قرینـه و یک شمسه درون وسط آن کـه دو چراغدان درون طول آن قرار دارد، پوشیده شده‌است.

وقتی دو انگلیسی درون سال ۱۸۴۳ از زیـارتگاه شیخ صفی الدین اردبیلی دیدار د دو قالی درون آن محل قرار داشت. سه سال و اندی بعد از آن درون اثر زلزله این مکان آسیب دید و احتمالاً به منظور تهیـه وجه لازم به منظور تعمـیر بنا، فرشـها فروخته شدند. قالی‌های آسیب دیده درون ایران توسط کمپانی «زیگلر» کـه در کار خرید فروش فرش بود، خریداری شد. تکه‌های آن کـه هنوز قابل استفاده بود بـه هم متصل و نتیجه آن شد کـه یک قالی کامل و سالم بـه دست آمد. فرشی کـه بدون حاشیـه با ابعاد کوچکتر بود.

در سال ۱۸۹۲ قالی بزرگتر توسط کمپانی «رابینسون» درون معرض فروش گذاشته شد. «ویلیـام موریس» کـه از جانب موزه درون مورد آثار هنری تحقیق مـی‌کرد طی گزارشی این فرش را فوق‌العاده و منحصر بـه فرد و بسیـار زیبا توصیف و اصرار بـه خرید آن کرد. درون ماه مارس ۱۸۹۳ با پرداخت ۲۰۰۰ پوند، «موزهٔ ویکتوریـا و آلبرت» صاحب این قالی شد.

سفالگری و کاشی‌کاری

وسایل و محصولات مختلف از سفال و سرامـیک درون تمامـی مناطق مسلمان‌نشین با اندکی اختلاف درون نوع مواد اولیـه، رنگ و طرح‌های تزئینی همواره تولید مـی‌شده‌است؛ از این رو محصولات هر ناحیـه بـه خوبی قابل تشخیص از فراورده‌های سایر نقاط است. بسیـاری از نقوش تزئینی این سفالینـه‌ها از آثار برجسته هنری به‌شمار مـی‌آیند. همچنین کاشی‌کاری بـه عنوان پوششی تزئینی به منظور ساختمان‌ها به‌ویژه درون ایران و آسیـای مرکزی رشد شگرفی را تجربه کرده‌است و از مفاخر هنر اسلامـی و بلکه هنر جهانی محسوب مـی‌شوند. انواع مختلف خطوط خوشنویسی کـه در سفالگری و کاشی‌کاری مورد استفاده قرار مـی‌گیرند عبارتند از شامل کوفی، خط نسخ، ثلث، طغرا، ریحان، محقق، نستعلیق، خط سبحان.

هنرهای نمایشی

علاوه بر انواع هنرهای مختلف نمایشی مانند نمایش‌های خیمـه‌شب بازی یـا سایـه عروسک‌ها و مانند آن‌ها تعزیـه درون ایران کـه نوعی نمایش سنتی درون سوک مصائب حسین بن علی هست یکی از نمونـه‌های بارز هنرهای نمایشی سنتی درون جهان اسلام مـی‌باشد.

مجسمـه‌سازی

مجسمـه‌سازی درون هنر اسلامـی بسیـار محدود و تقریباً ممنوع بوده؛ با این وجود تقریباً درون همـه سرزمـین‌ها و دوران‌های اسلامـی بـه نمونـه‌هایی از آن برمـی‌خوریم و انواعی از نقوش برجسته ارزشمند و شگرف بر روی کتیبه‌های آجری و گچی، ظروف فلزی و چوبی یـا ساخته شده از عاج و مانند آن همواره اجرا شده‌است.

هنرهای صناعی

در سرزمـین‌های اسلامـی انواع مختلفی از صنایع دستی دستاوردهای فنی توسعه یـافته‌ای به‌دست آورده‌اند و تنوعی بی‌نظیر دارند کـه یکی از نمودهای هنرهای اسلامـی نزد سایر ملل به‌شمار مـی‌آیند.

تاریخ هنر اسلامـی

صدر اسلام و خلفای راشدین

در صدر اسلام و دهه‌های اولیـه تأسیس حکومت اسلامـی، بر اثر شور و حرارت اولیـه مذهبی و تحت تأثیر تعالیم نبوی و خلفای اولیـه، دربارهٔ سادگی و بی‌اعتنایی بـه تجملات و زینت‌های دنیوی، هنر و معماری از اقبال برخوردار نبود. درون این دوران سبک و طرح مستقل و درخور ذکری توسط مسلمانان ابداع نگردید. خانـه کعبه درون مکه جز حصاری از دیوارهای کوتاه و بامـی از برگ نخل نبود.[۲۷]

مساجد اولیـه مانند مساجد مدینـه، کوفه و بصره بناهایی بسیـار ساده بودند درون محوطه‌ای مربع یـا مستطیل شکل کـه با دیواره‌های خشتی رو بـه قبله ساخته مـی‌شدند. با مسدود سه طرف آتشکدهها و چهارطاقیـها و ایجاد قبله‌گاه از آن‌ها به منظور برگزاری آیین‌های اسلامـی استفاده مـی‌د. گر چه درون ایران از مساجد و بناهای اولیـه اسلام نمونـه‌های زیـادی بـه جا نمانده ولی طبق متون تاریخی درون دو قرن اولیـهٔ اسلام سنت و شیوهٔ معماری و نوع مصالح دورهٔ ساسانی رواج داشته‌است.[۲۸]

خلفای دوره اول اسلام بـه علت نداشتن مدیر، مجبور شدند اداره امور کشورهایی را کـه فتح کرده بودند را بـه همان حال قبلی حفظ کنند و همچنین بـه علت نداشتن بنّا و معمار، ساختمان‌های موجود را مورد استفاده قرار دهند، کم‌کم ملل مغلوب بناهای خود را با مقتضیـات و احتیـاجات فاتحین وفق دادند و از آن وقت بود کـه در هنر خاورمـیانـه بـه مرور رنگ اسلامـی پدیدار شد.[۲۷]

خوشنویسی اسلامـی درون آن سال‌ها هنوز شکل نگرفته بود و روش‌های نوشتاری مسلمـین حتی به منظور نگارش قرآن بسیـار خام و ابتدایی بود.[۲۹] همچنین از آنجایی کـه برای سایر هنرها همچون نقاشی، مجسمـه‌سازی و موسیقی محدودیت‌هایی قایل بودند و بنا بـه منابعی[۵][۶] آن‌ها را حرام مـی‌شمردند؛ گزارشی از این هنرها درون دهه‌های اولیـه اسلامـی دردست نیست.

سوریـه و فلسطین درون دوره امویـان

در دورهٔ بـه قدرت رسیدن بنی‌امـیه بین سال‌های ۴۱ که تا ۱۳۲ هجری قمری درون دمشق وضع معماری و هنر دگرگونی شد. درون زمان امویـان هنر و معماری درون دنیـای اسلام ریشـه دواند و آثار بسیـار زیبایی درون این دوره خلق شد کـه الگویی شد به منظور دوره‌های بعد.

در بناهای این دوره چه درون شیوه معماری و چه درون تزیینات الگوهای پیش از اسلام بـه ویژه یونانی و بیزانسی دیده مـی‌شود.[۲۷] به‌طور کلی تمدن‌های یونانی، بیزانس، ساسانی و مصری درون هنر و معماری این دوره تأثیر بسزایی داشته‌اند.

مـهمترین آثار معماری این دوره مسجد جامع دمشق درون سوریـه هست که بر روی کلیسای سن ژان (سنت جان) درون سال ۶۳۵ مـیلادی ساخته شد. مسلمانان بـه آن محرابی افزودند کـه در واقع اولین محراب درون دنیـای اسلام است. همچنین از بناهای مـهم این دوره قبه الصخره یـا گنبد سنگی درون فلسطین هست که درون سال ۶۹ هجری آغاز و ۷۳ هجری پایـان یـافت و توسط عبدالملک اموی ساخته شد. این بنا کهن‌ترین اثر اسلامـی هست که درون نـهایت کمال باقی مانده؛ سبک معماری مسیحی درون آن کاملاً آشکار هست و دارای ۴ دروازه درون چهار جهت اصلی است. تحول چشمگیر بناها و مساجد ساده صدر اسلام با این بناها قابل توجه است. مسجد الاقصی هم از بناهای مـهم اموی است. این بنا نیز توسط عبدالملک اموی ساخته شد این اثر بر روی یک کلیسای نیمـه خراب بـه نام مریم مقدس بنا شد. بر اثر زلزله از بین رفت و صلاح الدین ایوبی آن را تعمـیر کرد. یکی از زیباترین منبرها کـه منبت کاری شده‌است درون این مسجد وجود دارد. دو محراب معروف بـه نام محراب عمرو و زکریـا نیز دارد. درون ایران مسجد تاریخانـه دامغان، مسجد جامع ابرقو و فهرج بناهایی هستند کـه به این دوره منسوب شده‌اند. افزون بر مساجد امویـان بـه سبب تجمل‌گرایی بـه ساختن کاخ‌های عظیم و باشکوه روی آوردند. ازجمله کاخ‌های الخضرا، قصر الحیر شرقی و قصر خرانـه کـه یکی از کوچکترین قصرها درون دنیـای اسلام است.[۳۱]

هنرهای دیگر نیز درون این دوره درون سرزمـین‌های اسلامـی توسعه یـافتند. بـه عنوان نمونـه مـی‌توان بـه هنر نقاشی درون دوره امویـان اشاره کرد. گر چه بـه دلیل مخالفت قرآن با بت‌ها و کمبود تصاویر درون عربستان درون آغاز اسلام نسبت بـه نقاشی و چهره‌نگاری بـه دیده تردید نگاه مـی‌د، اما مدتی بعد هنر دینی این احتیـاط را تحت تأثیر قرار داد؛ بـه عنوان مثال درون کاخ حیره غربی متعلق بـه سال ۱۰۹ هجری قمری بقایـای تصاویری پیدا شده کـه شامل: صحنـه‌های شخصیت پردازی و هویت بخشی زمـین درون محیط‌های گیـاهی، گروه نوازندگان، سوارکاران و صحنـه‌هایی از شکار با زمـینـه ساسانی است. نمونـه دیگر هنر نقاشی درون این دوره را مـی‌توان درون موزاییکهای کاخ خربه المفخر کـه فضایی درون حدود ۳۵ درون ۳۰ متر را اشغال کرده‌اند دید؛ به‌طوری‌که درون کف یکی از اتاق‌ها، موزاییکی یـافت شده‌است کـه بر روی آن تصویر شیری درون زیر یک درخت درون حال حمله بـه آهو دیده مـی‌شود. نمونـه دیگر، دیوارهای کاخ عمره یکی از مشـهورترین کاخ‌های اموی هست که با نقوش و آرایـه‌های هنری پوشیده شده و تابلوی زیبایی «معروف بـه تابلوی دشمنان شکست خورده اسلام» درون دیوار رختکن آن نقاشی شده‌است کـه مانند آن درون کوه خواجه (کوه) سیستان از دوره اشکانی وجود دارد. درون تزیین لباس‌ها نیز تأثیر هنر پیش از اسلام خصوصاً دوره ساسانی نمایـان است. درون عین حال هم‌زمان با ظهور هنر دینی، هنر غیر دینی نیز توسعه یـافت و از همان آغاز درون شمایل نگاری اسلامـی مورد استفاده قرار گرفت؛ چنان‌که درون نقاشی‌های بـه دست آمده از قصرهایی کـه ذکر شد تصویر شاه و شاهزادگان درون حالی کـه زنان و رقاصان اطرافشان حلقه زده‌اند، همچنین صحنـه‌هایی از شکار و نیز صورت‌هایی از افرادی کـه هدایـایی بـه همراه دارند- کـه در واقع تقلیدی از تشریفات رسمـی مناطق شرقی و شیوه نگارگری دوران پیش از اسلام کـه به عنوان هنر غیر دینی مطرح بود- قابل ملاحظه‌است.[۳۲]

عراق، ایران و مصر درون دوره عباسیـان

در زمان خلفای عباسی (۱۲۵۸ - ۷۵۰ م) کانون مرکزی دنیـای فرهنگی و سیـاسی اسلام بـه سوی شرق یعنی از سوریـه بـه عراق منتقل شد. پایتخت آنان بغداد و برای مدت کوتاهی سامرا درون شمال آن شـهر بود. سیصد سال اول حکومت عباسیـان، دورانی طلایی محسوب مـی‌شود و شـهرهای بغداد و سامرا بـه عنوان مراکز فرهنگی و تجاری دنیـای اسلام بود.[۳۳] مشخصات هنر عباسیـان درون ایران و مصر تحت حکومت خلفای عباسی نیز قابل بازشناسی است.

در این دوران سبکی جدید و مجزا و تکنیک‌هایی مدرن درون تمام قلمرو مسلمانان گسترش یـافت و تأثیر شگرفی بر هنر و معماری اسلامـی گذاشت و بغداد و سامرا با سبکهای هنری و معماری تازه مرتبط شدند. امروزه هیچ‌کدام از آثار معماری و هنری از زمان عباسیـان درون بغداد باقی نمانده اما سامرا همچنان مکانی ویژه به منظور فهم هنر و معماری دوران عباسی به‌شمار مـی‌رود.[۳۳]

در تاریخ هنر اسلامـی، دوره عباسی بـه لحاظ شکل‌گیری و تکوین تزئینات وابسته بـه معماری و توجه بـه وجوهات زیبایی‌شناسانـه آن اهمـیت بسیـار دارد.[۳۴] درون سامرا شیوه جدیدی از کنده‌کاری بـه نام سبک اوریب کـه در آن اشکال هندسی و شبه گیـاهی تکرار مـی‌شد، به‌طور گسترده‌ای به منظور تزئینات مورد استفاده قرار گرفت. این سبک درون غرب با نام کاشیکاری اسلامـی معروف است. بعدها این هنر مورد توجه بسیـاری قرار گرفت و روی چوب، فلز و سفال نیز انجام مـی‌گرفت.[۳۳]

در زمـینـه نقاشی مکتب بغداد یـا عباسی با تصویرسازی کتب ترجمـه شده از پهلوی، یونانی سانسکریت بـه عربی رایج شد. چهره‌ها درون نگاره‌های این مکتب بـه نژاد زبان‌های سامـی (آفریقایی-آسیـایی) (عربی) شبیـه‌است. تأثیر آثار نقاشان بیزانسی و مسیحیت را مـی‌توان باز شناخت. درون این آثار رنگ زمـینـه نامحسوس یـا اصلاً وجود ندارد؛ و نگاره‌ها از متن جدا نیستند و بخشی از متن به‌شمار مـی‌روند.[۳۵]

در زمـینـه سفالگری، سامرا همچنین شاهد استفاده وسیعی از رنگ درون تزئینات و احتمالاً معرفی تکنیک‌های نقاشی درخشان روی لعاب سفید بود. مـهم‌ترین دستاورد تکنیکی درون آن زمان، یعنی اثرات روح بخش نقاشی درخشان روی فلزهای قیمتی، درون قرون بعدی نیز از عراق بـه مصر، سوریـه، ایران و اسپانیـا گسترش یـافت و در نـهایت منجر بـه رشد و توسعه صنعت تزئینی سرامـیک درون دنیـای غرب شد.[۳۳]

قالیبافی درون دوره خلفای عباسی کـه به تجملات علاقه داشتند جانی دوباره‌ای یـافت که تا آنجا کـه در تاریخ مسعودی آمده‌است. «المستنصر خلیفه عباسی قالی مصور بـه صور انسانی با کتیبه‌های پارسی داشته‌است و در کتاب حدود العالم از بافته‌های سیستان و بخارا و قالیچه‌های فارسی یـاد شده‌است.»[۳۶]

تونس و مصر درون دوران اغلبیـان و فاطمـیان

زمانی کـه مسلمانان شمال آفریقا را فتح د سبک خاصی درون معماری نداشتند. ایشان با استفاده از سنتهای محلی و اقتباس از سبکهای هنری ایران و سوریـه دست بـه ایجاد بناهای تازه زدند. افزون بر این از معماران و هنرمندان محلی و خارجی - اعم از زبان قبطی، یونانی، سریـانی و ایرانی - استفاده د و از طرحهای بناهای کهن بیزانسی و رومـی نیز بهره جستند. بـه این ترتیب یک فرهنگ هنری ناهمگنِ «عرب - بربر» بـه وجود آمد. درون ابتدا مسلمانان فقط بـه منظور مقابله با حملات دشمن قلعه و رباط مـی‌ساختند، اما بعد از مدتی بـه ساخت بناهای مذهبی هم پرداختند و سرانجام قصر ( کاخ ) های باشکوهی نیز احداث د کـه آنچه اکنون برجای مانده، بیشتر همان ساختمان‌های مذهبی است.[۳۷]

عربی فرهنگ مردم مصر چندان زمانی نبرد، اما این درون غرب سال‌ها بـه درازا کشید. مصر بعد از پذیرش اسلام، نقش فعالانـه‌ای درون پدید آمدن فرهنگ اسلامـی - عربی داشت. نخستین شـهرهای عربی درون مصر مانند فسطاط دارای ویژگی‌هایی شبیـه بـه اردوگاه‌های نظامـی بود. عناصر اصلی شـهرها را مسجد، قصر، های عمومـی و پادگان و حصارهای عظیم و مستحکم تشکیل مـی‌داد. ویژگی‌های معماری مذهبی درون قرنـهای ۱–۳ق/ ۷–۹م درون آنجا، بنای مسجدهای بزرگی چون مسجد عمرو بن عاص قابل مشاهده است.[۳۷]

ازجمله بناهای غیرمذهبی درون این دوران «مقیـاس النیل» واقع درون جزیره روضه درون نزدیکی قاهره قابل ذکر هست که به منظور اندازه‌گیری مـیزان بالا و پایین آمدن سطح آب نیل ساخته شد. از ویژگی‌های معماری اواخر سده ۳ق/۹م (دوره طولونیـان) و سده‌های ۴–۶ق/۱۰–۱۲م (دوره فاطمـیان) برپایی بناهای عظیم، طرح‌ریزی شفاف حجم‌ها و تزیینات بـه صورت گچ‌بری و حجاری است. مسجد ابن طولون کـه صورت اولیـه خود را که تا امروز حفظ کرده‌است و مسجد جامع الازهر و مسجد الحاکم درون قاهره درون شمار بناهای این دو دوره‌اند.[۳۷]

نخستین آرامگاه‌های فاطمـیان دارای نقشـه مربع، طاقی درون وسط هر نما و گنبدی بر پایـه‌ای هشت ضلعی بودند. به منظور تزیین مقبره‌ها مقرنس نیز بـه کار مـی‌شد. منارههای دوره فاطمـیان دارای پایـه مربع و بدنـه استوانـه‌ای بود کـه بالای آن طاقک هشت ضلعی قرار داده مـی‌شد. از آثار معماری شـهری باقی‌مانده درون قاهره سه دروازه بـه نام‌های «باب‌الفتوح»، «باب‌الزویله» و «باب‌النصر» قابل ذکر است.[۳۷]

اغلبیـان بـه آبادانی و ساختن بناها اشتیـاق داشتند. زیـادةالله اول مسجد برزگ قیروان را ساخت و احمد فرمانروای اغلبی نیز مسجد بزرگ تونس را تجدید بنا کرد. افزون بر این آثار بسیـار به منظور آبیـاری و کشاورزی درون مناطق جنوب آفریقا کـه چندان حاصل‌خیز نبود، ساخته شد. از بناهای معروف دوره اغلبیـان افزون بر دو مسجد نام‌برده مسجد جامع سوسه را نیز مـی‌توان نام برد.

قیروان پایتخت اغلبیـان نخستین شـهر اسلامـی بود کـه از گسترش اردوگاه نظامـی عربی درون سده ۱ق/۷م بـه وجود آمد. سنت بناهای مذهبی شرق با سنتهای محلی مغرب آمـیخته شد و ویژگی‌های مساجد قرون وسطایی مغرب و اندلس را پدیدآورد. بنای این مساجد شامل شبستان ستون‌دار و راهروهای متعدد عمود بر دیوار محراب کـه به صحن وسیع سنگفرش شده باز مـی‌شدند، و نیز گنبدها و سقفهای مسطح بر روی ناو محوری و ناو محراب و مناره‌هایی بر پایـه‌های مربع شکل درون سه طبقه بود.[۳۷]

تحت تأثیر شورش‌های بربرها و سیـاست استیلاگرانـه اغلبیـان معماری مذهبی و غیر مذهبی این دوره ویژگی دفاعی دارد. این روحیـه خشن مربوط بـه دوره برقراری نخستین حکومتهای اسلامـی درون آفریقای شمالی بـه صورت بسیـار بارزی درون بناهای شـهر شبه سوس دیده مـی‌شود. درون معماری دفاعی، بـه ویژه درون ساختن رباط استفاده از سنتهای محلی رومـی و بیزانسی و نیز به‌کارگیری سبک قصرهای عربی خاور نزدیک مشاهده مـی‌گردد.[۳۷]

سوریـه، فلسطین و مصر درون دوره ایوبیـان، ممالیک و جنگ‌های صلیبی

مغرب و اسپانیـای اسلامـی

نوعی از هنر کـه در دوران تسلط مسلمانان درون اسپانیـا شکل گرفت و توسعه پیدا کرد تأثیر شگرفی درون معرفی هنر اسلامـی بـه اروپاییـان و نفوذ آن درون هنرهای مدرن سده‌های بعدی داشت. اندلس یـا همان اسپانیـای امروزی، حلقه مـیانی فرهنگ و هنر اسلام و غرب است. طی حضور هشتصد ساله مسلمانان و تسلط حکومت خاندان‌های مختلف اسلامـی مستقر درون اسپانیـا گروهی از مسیحیـان نوعی سبک هنری متداول شد کـه از سده هشتم که تا یـازدهم مـیلادی (دوم که تا پنجم ه‍. ق) درون کنار معماری و هنر اسلامـی تحول یـافت. این شیوه درون سده یـازدهم مـیلادی با نفوذ و رواج هنر رومـی‌وار متروک ماند و از مـیان رفت.[۳۸]

در معماری، اولین نمونـه حضور مسلمانان درون این بخش از دنیـا مسجد جامع قرطبه است. حاکمان مسلمان به منظور ساخت شـهری تحت عنوان «الزهرا» با فراخواندن معماران، هنرمندان، معبدسازان، خطاطان و نقاشان از سراسر اندلس، بغداد، مصر و حتی قسطنطنیـه، شـهری بسیـار زیبا با بناهایی باشکوه بنا د. یکی از شکوهمندترین این بناها قصر الزهرا و به ویژه تالار پذیرایی آن بود. باغ‌ها و پارک‌هایی کـه در الزهرا ساخته شد این شـهر را بـه یکی از زیباترین شـهرهای جهان تبدیل نمود. تزیین هنری این قصر با نقش و نگار آیـات قرآنی و گچ‌بری‌ها و نقاشیـهای هنرمندانـه‌ای همراه بود. درون کنار قصر مسجد عظیمـی نیز ساخته شد کـه یکی از بی‌نظیرترین معماری‌های اندلسی بود.[۳۹]

در مـیان بسیـاری کاخ‌ها برجامانده از معماری دوران اسلامـی اسپانیـا مشـهورتر از همـه کاخ مستحکم الحمرا یـا مقّر دژمانند و شکوهمند امـیران مراکش گرانادا یـا غرناطه معروف بـه سلسله بونصریـان است.

همچنین، درون کنار معماری، بدون تردید هنرهای دیگر اسلامـی نیز درون این سرزمـین مؤثر افتادند. این تأثیر درون رشته‌های مختلف هنری چون شـهرسازی، معماری مساجد، کاخ‌ها، پارک‌ها و پل‌ها، ضرب سکه، خوشنویسی، زردوزی بر روی پارچه، نساجی و کاغذسازی، چشمگیر بود و در بطن خود دارای چنان روح زیبایی‌شناسانـه و قدرتمندی بود کـه به همان صورت مورد تقلید اروپاییـان قرار مـی‌گرفت. همچنین هنرهای تزیینی اسلامـی چون: بافندگی، کنده‌کاری روی فلّز و عاج، سیم و زرکوبی روی مفرغ و فولاد با اسلوب معروف بـه «دمشقی» مانند ساختن، کلاه خودها و شمشیرهای گرانبها و به‌ویژه انواع کاشی‌سازی و سفال‌گری با رنگ‌های درخشان درهم بافته نیز شکوفان و مکتب‌ساز شد.

ایران و آسیـای مرکزی درون دوران غزنویـان و غوریـان

آسیـای مرکزی و آسیـای صغیر درون دوران سلجوقیـان و خوارزمشاهیـان

نوآوری‌های هنرمندان و معماران ایرانی درون دورانسلجوقی و خوارزمشاهیـان از هند که تا آسیـای صغیر نتایج و پیـامدهای وسیعی دربرداشت؛ و هنرمندان درون گسترهٔ وسیعی از هنرها، شامل نساجی و سفالگری، عاج‌کاری، فلزکاری با ویژگی‌های منطقه‌ای آثار ماندگاری را خلق د.

در عصر سلجوقیـان هنر معماری بـه شکوفایی و کمال نسبی رسید و هنرمندان و معماران آثار فراوانی بوجود آوردند. درون اواخر عهد سلجوقی تزئینات گچبری و رنگ اهمـیت زیـادی یـافت. کاشی لعابدار فیروزه‌ای درون تزئین معماری بکار گرفته شد. سلجوقیـان درون بکارگیری گنبد دوپوسته سعی زیـادی داشتند. نمونـهٔ چشمگیر درون این مورد گنبد مسجد جامع اصفهان است. بنای مدرسه از جمله بناهای مذهبی این دوران بود. معماری غیرمذهبی نیز همدوش معماری مذهبی بکار مـی‌رفت.

انواع متنوعی از سفالینـه‌ها کمـی بعد از روی کار آمدن سلجوقیـان درون ایران ظاهر شد. همچنین درون این دوره هنر و فن فلزکاری نیز بـه شکوفایی و توسعه ویژه‌ای دست یـافت. درون خوشنویسی خطی کـه قرآن بـه آن نوشته مـی‌شد هنوز خط کوفی بود اما رشد خط کوفی ایرانی درون عهد سلجوقی بـه شیوایی خاصی رسید و شیوه ایرانی خط کوفی را پدیدآورد. درون همـین عصر هم شاهد تذهیب درون لابهحروف خطوط و سطرها نیز هستیم. شکل‌هایی کـه در تذهیب استفاده مـی‌شود بیشتر شامل نقش‌های گیـاهی و بخصوص نقوش معروف بـه اسلیمـی است.[۴۰]

ایران و آسیـای مرکزی درون دوران ایلخانیـان

هنر دوران ایلخانیـان از دوران‌های شاخص هنر اسلامـی به‌شمار مـی‌رود. مغولها درون اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم هجری بخش وسیعی از دنیـای متمدن آن زمان را تصرف د.[۴۱] درون پی این حمله با از بین رفتن تسلط خلیفه بغداد بر سرزمـین‌هایی مانند ایران بعد از یک دوره رکود، شکوفایی مجدد هنرها و علوم آغاز شد.[۴۲]

بزودی با تثبیت حکومت ایلخانیـان، فاتحان مغول هنرمندان را کـه جذب دربار عباسیـان شده بودند، بـه خدمت خود گرفتند. وارثان چنگیزخان مغول با قبول دین اسلام دست بـه تأسیس دولت‌هایی درون ایران زدند و هنرمندان را بـه پایتخت‌های خود درون تبریز و مراغه کشاندند، از طرفی هم بـه علت مصالحه‌ای کـه بین حاکمان محلی شیراز صورت گرفت، شیراز از گزند و یورش مغولها درون امان ماند و بر این منوال گروهی از هنرمندان نیز جذب شیراز شدند.[۴۲]

معماری و هنرهای وابسته نظیر کاشیکاری و گچبری درون این دوره رشد قابل توجهی داشت.

در این دوره بـه سبب ارزشی کـه برای حفظ و احیـاء آثار علمـی و ادبی گذشته قائل مـی‌شدند، نـهضت کتاب‌آرایی آغاز شد. پیش از آن عمده تولیدات هنری و کتاب‌سازی نفیس درون انحصار تولید و رونویسی قرآن بود. همـین آثار باعث ایجاد شیوه نقاشی این دوره شد. شیوه‌ای کـه از نظر فنی بـه مراتب قویتر از نقاشیـهای عهد سلجوقی است. تأثیر آشکار نقاشی چینی و وارد شدن عناصر تصویری چینی درون آثار هنری ایران از نکات مـهم درون این عهد بود.[۴۲] آثار نگارگری این دوره را از آنجا کـه در تبریز پدید آمدند، بـه نام مکتب تبریز مـی‌خوانند.

از آنجا کـه در شیراز امنیتی نسبی بوجود آمد، هنرمندانی درون آنجا دست بـه ایجاد آثاری متفاوت با مکتب تبریز زدند کـه تفاوت عمده آن‌ها درون تأثیرپذیری کمتر از شیوه‌های چینی است.[۴۲]

در خوشنویسی نیز بعد از وقفه‌ای درون روند رشد آن، با رونق کتاب‌سازی خوشنویسی هم جان تازه‌ای گرفت. درون این دوره درون عرصه خوشنویسی اسلامـی، خط خط تعلیق نخستین خط کاملاً ایرانی رایج شد.[۴۲] هنر تذهیب نیز مورد توجه قرار گرفت.[۴۲]

ایران و آسیـای مرکزی درون دوران تیموریـان

دورهٔ تیموریـان ۷۷۱ – ۹۱۱ ه‍. ق/۱۳۷۰–۱۵۰۶ م) بـه رغم نابسامانی و منازعات داخلی و خارجی، دوره رونق فرهنگ، هنر، ادبیـات، تاریخ، ریـاضی و نجوم بود. دربارهای هرات، سمرقند، شیراز، تبریز و اصفهان بـه سبب هنرپروری و هنرمندی فرمانروایـان تیموری، محل تجمع و آمد و شد هنرمندان و ادیبان برجسته بود.[۴۳][۴۴]

تیمور با اینکه بسیـار خونریز بود ولی بـه دانش و هنر علاقه نشان مـی‌داد. از این‌رو هنرمندان و صنعتگران از کشتارهایش درون امان بودند. فرزند او شاهرخ و نوه‌هایش الغ‌بیگ، بایسنقر مـیرزا و ابراهیم مـیرزا نیز این سیـاست را پی‌گرفتند. هنر نقاشی و خوشنویسی درون دوره تیموری بـه شکوفایی قابل توجهی دست یـافت.

فرمانروایی شاهرخ را سرآغاز یک عصر جدید و تجدید حیـات درون بعضی از انواع هنر معرفی کرده‌اند.[۴۵] درون کتاب‌های پدید آمده درون این دوره شامل نفیس‌ترین مـینیـاتورها و استادانـه‌ترین خوشنویسی‌ها هستند کـه به زیبایی تمام صحافی و جلدآرایی گشته‌اند.

پاره‌ای از زیباترین نقاشی‌ها، ریشـه درون مکتب هرات دارند کـه بطور کامل با حمایت شاهزاده‌های تیموری درون شـهر هرات شکل گرفت و استاد بزرگ نقاشی یعنی کمال الدین بهزاد برخاسته از چنین مکتبی است. خطوط زیبای فارسی نظیر خط نستعلیق درون دوره جانشینان تیمور شکل گرفت و آخرین مراحل تکاملی اش را درون این دوره طی نمود. همچنین پاره‌ای از زیباترین آثار معماری ایرانی درون این دوره بـه وجود آمد کـه از آن جمله مـی‌توان بـه مسجد گوهرشاد درون مشـهد و مسجد جامع گوهرشاد درون هرات اشاره کرد.[۴۶][۴۷]

سلطان حسین بایقرا از فرمانروایـان متاخر تیموری نیز حامـی هنرها، علوم و ادبیـات بود. ابوسعید پادشاه توانا، با کفایت، هنردوست این خاندان نیز خود هنرمندی قابل بود. مـیراث فرهنگی و هنری تیموریـان درون دوران صفوی درون ایران و گورکانیـان درون هند پی گرفته شد.

آسیـای صغیر درون دوران عثمانی

امپراتوری عثمانی از سال ۱۲۸۱ که تا ۱۹۲۳ مـیلادی بزرگترین امپراتوری بود کـه بر کناره‌های دریـای مدیترانـه، آناتولی، بخش عمده‌ای از خاورمـیانـه، قسمتهایی از شمال آفریقا و جنوب شرقی اروپا حکم مـی‌راند. حکمرانان عثمانی از بزرگترین پشتیبانان هنر و هنرمندان بودند و نیز بـه علت کشورگشایی‌های متعددی کـه انجام مـی‌دادند، هنر این دوران از فرهنگ و هنر کشورهایی کـه تحت سلطه آنان قرار مـی‌گرفتند بسیـار تأثیر پذیرفته بود.

هنر معماری عثمانی درون ابتدا رنگ و بوی معماری سلجوقی را داشت کـه خود ریشـه درون معماری ایغورهای ترک آسیـای مـیانـه دارد. هنر عثمانیـان درون قرن نـهم هجری نقطهٔ اوجی به منظور هنر اسلامـی بـه ویژه درون معماری به‌شمار مـی‌رود و مـی‌توان عنوان کرد کـه مساجد این دوره درون ردیف زیباترین مساجد جهان قرار دارند. معماران عثمانی بـه ویژه درون طراحی مساجد جامع درون استانبول، پایتخت مرکزی دولت عثمانی، پایـه کار خود را بر موازین معماری بیزانس منطبق ساختند. مکتب معماری عثمانی بـه مانند مکتب اسپانیـا از تفکر اولیـه اسلام پیروی ننمود. درون این شیوه شاهد توجه بیش از حد معمار بـه نمای بیرونی بنا هستیم. استفاده از نمای بیرونی پرابهت و با شکوه، تعدد گنبدهای فرعی، گنبد خانـهٔ مرکزی وسیع و فراخ، شبستان‌ها درون طرفین گنبدخانـه، استفاده از مناره‌ها درون چهار سوی بنا بـه شیوه‌ای بیزانسی، قوس‌ها و طاق‌های پلکانی و استفاده از سنگ به‌عنوان مصالح اولیـه از ویژگی‌های معماری عثمانی به‌شمار مـی‌روند.[۴۸]

علاقه حکمرانان عثمانی بـه نقاشی باعث شد کـه آنان علاوه بر تشویق هنرمندان محلی، هنرمندان اروپایی را نیز بـه ترکیـه دعوت کنند. توجه نقاشی عثمانی بـه جنبه‌های داستانی و تاریخی، آثار آنان را از نقاشی ایرانی متمایز مـی‌کند.[۴۹] درون دوران عثمانی کارهای بسیـار ظریف مـینیـاتور بـه چشم مـی‌خورد. درون دوران فاتح سلطان محمد نقاشی‌هایی از غرب بـه عثمانی آورده شده و چند نقاش نیز بـه ایتالیـا اعزام شدند.[۵۰] درون عثمانی، هنرمندان تذهیبکار جلوه زیـادی ند و اگر این هنر رشدی کرد، بـه خاطر هنرمندان ایرانی بود کـه با مـهاجرت بـه عثمانی، بنیـانگذار مکتب هنری درون آن دیـار شدند.[۵۱]

خوشنویسی درون دوران عثمانی بسیـار مورد توجه بود و کاتبان عثمانی افزون بر رشد خط ثلث، خط دیوانی را پدیدآورده و به اوج رساندند. خوشنویسی درون دوره امپراتوری عثمانی دوره طلایی خود را گذراند.[۵۲] درون این دوران با خط ثلث آثار فاخری درون زمـینـه مذهبی بوجود آمد.[۵۳] حتی خط نستعلیق کـه خاص ایرانیـان هست در آن سرزمـین رواج و محبوبیت نسبی یـافت.

در دوره عثمانی انواع هنرهای صناعی و صنایع دستی رونق داشت مانند ساخت جواهرآلات و اثرهای هنری کـه بوسیله سنگ‌های قیمتی یـا فلز و سنگ تولید مـی‌شود؛ کار بر روی چوب کـه با روش‌هایی چون رنگ‌آمـیزی، کنده‌کاری، برجسته‌کاری، تراشیدن، روکش و پختن چوب همراه بود؛ فلزکاری بر روی برنز و پس از آن مس، طلا و نقره کـه با روش کوبیدن و ریخته‌گری انجام مـی‌شد؛ ساختن آلات موسیقی با استفاده از انواع چوب و سیم و پوست حیوانات؛ انواع چینیـهای مختلف، هنر شیشـه بـه اشکال گوناگون مانند تزیینات پنجره‌های شفاف یـا بـه عنوان منجوق چشم خوردن؛ سنگ‌کاری کـه غیر از معماری درون سنگ‌های قبور دیده مـی‌شود و با روش‌های منبت کاری، حک و کنده‌کاری و برجسته‌کاری بـه انجام مـی‌رسید؛ سبدبافی؛ نمدمالی و ده‌ها هنر صناعی دیگر کـه توسط هنرمندان و صنعتکاران انجام مـی‌شد.[۵۴]

ایران درون دوران صفوی

هنر دورهٔ صفوی (برابر ۱۱۳۵–۹۰۷ ه‍. ق/ ۱۷۲۲–۱۵۰۱ م) از درخشان‌ترین دوران‌های هنر ایران است. هنر این دوره درون بسیـاری از زمـینـه‌ها، ادامـهٔ دوران طلایی هنر دربار تیموریـان به‌شمار مـی‌رود.[۵۵] معماری صفوی یـا نقاشی و خوشنویسی این دوره، کاملاً ادامـه مـیراثی هست که از تیموریـان برجای ماند. به‌ویژه کـه حاکمان صفوی با حمایت گسترده خویش، این مـیراث را درخشان تر نموده، باعث رشد و گسترش آن شدند.[۴۷] در طی دوره صفویـان آثار هنری بسیـاری درون ایران ساخته شد. حکمرانان صفوی اهمـیت زیـادی بـه فرهنگ و هنر و تمدن اسلامـی(هنر اسلامـی) مـی‌دادند.

معماری، نگارگری، خوشنویسی، قالی‌بافی، فلزکاری، سفالگری، پارچه‌آرایی و بسیـاری از هنرهای صناعی درون دوره صفوی رشد چشمگیر داشتند و در این دوره درون همـهٔ این رشته‌های هنری، آثار ارزشمندی پدید آمد کـه جدا از نگارگری‌ها و خوشنویسی‌های زیبای بسیـار، بناهای معماری مـهمـی مانند مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد شاه اصفهان و مدرسه چهارباغ شـهرت جهانی دارند. قالی اردبیل هم کـه اکنون درون موزه بریتانیـا نگهداری مـی‌شود یکی از آثار درخشان این دوره است. شـهرهای مـهم هنرپرور درون عصر صفویـان، اصفهان، تبریز، هرات و قزوین بوده‌اند.

از هنرمندان دوره صفوی، کمال‌الدین بهزاد، رضا عباسی، علیرضا عباسی، مـیرعماد، آقامـیرک و حسین بنا اصفهانی شناخته شده‌تر هستند.

هند درون دوران گورکانیـان

دوره گورکانیـان هند (۱۵۲۶–۱۸۵۷ م) را آخرین عصر طلایی امپراتوری‌های اسلامـی مـی‌نامند. مقارن زمان برخاستن صفویـه یکی از نوادگان تیمور به‌نام بابُر کـه در منطقه فرارود حکومت مـی‌کرد بـه هند حمله و آنجا را فتح کرد و بر خلاف جدش تیمور یـا سلطان محمود غزنوی، درون همان‌جا ساکن شد و سلسله درخشان گورکانیـان هند یـا امپراتوری مغولی هند را بنیـان نـهاد. سلسله‌ای کـه برخی از شکوهمندترین آثار هنری و معماری نظیر بنای تاج محل درون دوره ایشان بنا شده‌است.[۴۷]

پادشاهان گورکانی هند بـه هنر عشق مـی‌ورزیدند و دربار آنان مجمع هنرمندان مختلفی از سراسر دنیـا به‌ویژه از ایران و تاحدی عثمانی بود. بسیـاری از هنرمندان ایرانی درون پی زوال و فروپاشی سلسله صفوی بـه دعوت امپراتوران یـا حاکمان محلی هند به‌آن دیـار مـهاجرت د و گروهی نیز بـه دنبل یـافتن بختی جدید، خود اقدام بـه جلای وطن د. از این رو ادامـه سنت هنر تیموری و هنر درخشان صفوی بـه خوبی درون دوره گورکانیـان هند قابل مشاهده است. نقاشی، خوشنویسی و معماری و حتی شعر پارسی بـه بهترین نحو مورد پذیرش و حمایت امپراتوران گورکانی هند قرار گرفت. هنرمندان مختلف با حمایت و سرمایـه امپراتوران گورکانی و درآمـیختن هنر خود با برخی از عناصر هندی، ترکی و بومـی آثار فاخری خلق د.

افزون بر امپراتوران گورکانی سایر حکام محلی هند نیز مانند حکمرانان سلسله‌های مختلف سلطنت دهلی درون شمال شبه قاره هند و بهمنی‌ها، عادل‌شاهیـان، نظام‌شاهیـان احمدنگر و نظام حیدرآباد درون دکن نیز حامـیان گشاده‌دستی به منظور هنر به‌ویژه هنرهای ایرانی بودند.

ایران درون دوران زند و قاجار

هنر دوره قاجار را مـی‌توان آخرین بازمانده از دوران طلایی هنرهای اسلامـی برشمرد و از این رو بسیـار درخور توجه‌است. هنر این دوره بـه دلیل نزدیکی بـه دوره معاصر نیز دارای اهمـیت هست و بسیـاری از کارهای هنری کـه هم‌اکنون صورت مـی‌گیرد دارای ریشـه‌هایی درون هنر دوره قاجار است. تأثیر شدید هنرهای غربی کـه آشکارا درون هنرهای اسلامـی معاصر دیده مـی‌شود از این دوران رخ نمود.

در دوران‌های افشار، طایفه زند و قاجار نابسامانی‌های اوضاع سیـاسی، اجتماعی و اقتصادی بعد از فروپاشی امپراتوری صفوی، تضعیف پشتوانـه فرهنگی و نبود حامـیان گشاده‌دست به منظور هنرمندان، فقدان جهت‌گیری و مدیریت مشخص درون عرصه فرهنگی و هنری و دلایل دیگری از این دست راه تقلید آگاهانـه یـا ناآگاهانـه از هنر اروپایی را گشود.

به‌طور کلی هنرها درون زمان قاجار تلفیقی هست از ادامـهٔ هنرهای دوره‌های قبل از خود و هنرهای وارداتی اروپایی آن‌هم درون سطحی نازل. هرچه بـه اواخر این دوران نزدیکتر مـی‌شویم غلظت تأثیرپذیری از غرب بر هنرهای سنتی ایران مـی‌چربد.

هرچند جامعهٔ قاجاری، جامعه‌ای سنتی بود اما نوعی گرایش و نگاه مثبت بـه هنر غرب پدید آمد و به تدریج فراگیر شد. درون این دوران از عهد عباس مـیرزا پسر فتحعلی شاه و پس از جنگ‌های ایران و روس و شکست‌های پیـاپی ایران و سپس تلاش‌های قائم مقام فراهانی و امـیرکبیر، تحولاتی درون روند نوآوری انجام گرفت کـه حاصل آن نوسازی قشون، ورود صنعت چاپ و رواج مطبوعات، ورود برخی کارخانجات، تأسیس مدارس بـه سبک جدید و فرستادن دانشجو بـه خارج از کشور برایب علم و هنر بود.

در زمان فتحعلی‌شاه دومـین شاه قاجار، هرچند هنر که تا حدی تحت تأثیر هنر غرب قرار داشت اما بـه شدت متأثر از هنر دورهٔ صفوی بود و نوعی علاقه بـه بازگشت بـه سنت وجود داشت. درون معماری علاوه بر بناهای کم‌اهمـیت، ساخت بناهای عام‌المنفعه مثل ساختن پل و قنات و مرمت آرامگاه‌های ملی نیز بـه انجام رسید.[۵۶]خوشنویسی بعد از یک دوره فطرت کـه با فروپاشی صفوی و مـهاجرت خوشنویسان بـه هند و عثمانی شکل گرفته ود دوباره رجعتی نو یـافت. از دوره فتحعلی‌شاه کـه شیفته ایران باستان بود چند نقش برجسته بـه سبک ساسانی بـه یـادگار مانده‌است. دورهٔ سلطنت محمدشاه از نظر هنری دورهٔ تحکیم به‌شمار مـی‌رفت و نـه تکامل.[۵۶]

دوره طولانی و با ثبات سلطنت ناصرالدین‌شاه فصل نوینی درون هنرهای قاجاری گشود. درون این دوره امکان پرداختن بـه امور هنری و تجمل‌گرایی به منظور درباریـان، شاهزادگان و اشراف و ثروتمندان تاحدی بـه وجود آمد؛ خود شاه هم از ذوق بی‌بهره نبود. از این رو و با حمایت آنان هنر و صنایع ظریف رونق پیدا کرد و جانی تازه یـافت. درون این زمان صنعت چاپ کـه پیشتر وارد ایران شده بود، رواج یـافت. درباریـان و اعیـان و اشراف ایران بـه پیروی از سرمشق‌های اروپائی خود و از روی خودنمائی و چشم و هم چشمـی بـه نقاشی علاقه نشان مـی‌دادند. ایشان بـه نوعی تجمل هنری احتیـاج پیدا کرده بودند کـه نتیجه عملی آن رونق کار تصویرگران و معماران بود. درون چنین محیط فرهنگی و اجتماعی و با رقابت شاهزادگان و طبقات ممتاز شـهرهایی چون تهران، اصفهان، تبریز یـا شیراز درون جلب هنرمندان مختلف رونقی بیش از گذشته گرفت.[۵۷] درون زمـینـه معماری اگر چه درون این دوران هنوز درون گوشـه و کنار کشور نشانـه‌هایی از ادامـهٔ شیوهٔ پیشین معماری موسوم بـه شیوهٔ اصفهانی بـه چشم مـی‌خورد و بناهای درخشانی ساخته مـی‌شد اما شروع انحطاط شیوهٔ اصفهانی درون معماری از دوران محمد شاه قاجار رقم خورد هرچند این سستی و افول، پیش‌تر درون دورهٔ افشار و زند آغاز شده بود درون این مرحله کیفیت رنگ‌ها و غنا و شفافیت کاشی‌ها رنگ باخت و مصالح بـه کار رفته درون بنا و شیوهٔ ساخت و ارئه تزیینات افت چشم‌گیری کرد. با این وجود درون این دوره بـه تزیینات توجه فراوانی شد کـه آن را درون کاخها و منازل مس مـهم این دوره مـی‌توان مشاهده کرد. آیینـه‌کاری و گچ‌کاری بـه سرعت رایج شد و سقف‌های چوبی خانـه‌ها نقاشی شدند.[۵۸] درون این دوره نوآوری‌های اساسی درون معماری مذهبی و سنتی بازارها، ‌ها و کاروانسراها صورت گرفت.[۵۶]

در این دوره خطاطان بزرگی پا بـه عرصه مـیدان نستعلیق و خط نسخ و ثلث نـهادند و در توسعه آن کوشیدند. با ظهور پدیده چاپ و چاپ سنگی و همچنین گسستگی ارتباط خوشنویسان با سلسله استادان قدیمـی درون خط ایرانی بـه ویژه نستعلیق‌نویسی تغییراتی حاصل شد.[۵۹]

در زمـینـه هنر نمایش رواج رونق تکیـه بـه این عهد بازمـی‌گردد. درون آغاز سلطنت ناصرالدین شاه بین دویست که تا سیصد محل جداگانـه به منظور برگزاری تعذیـه اعم از تکیـه و حسینیـه و مـیدان وجود داشت.[۵۸] هنر عکاسی درون این زمان وارد ایران شد و ناصرالدین شاه شخصاً درون این هنر دست داشت.[۵۸] پیدایش مطبوعات و چاپ راه را به منظور ظهور هنر مدرن گرافیک گشود.

به‌طور کلی هنر قاجاری درون سطح نازل‌تری نسبت بـه هنر دوره‌های قبلی ارزیـابی مـی‌شود و اغلب آثار پدید آمده درون این دوران دارای شکوه و عظمت پیشین نبودند.[۵۶]

دوران معاصر

جستارهای وابسته

• دوران طلایی اسلام

پانویس

منابع

• Marilyn Jenkins-Madina, Richard Ettinghauset and Architecture 650-1250, Yale University Press, ISBN: 0-300-08869-8
• [http://www.jstor.org/stable/3263914. «Annemarie Schimmel and Barbar Rivolta,The Metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 50, No. 1, Islamic

Calligraphy (Summer, 1992), pp. ۱–۵۶»] ‎(انگلیسی)‎. وب‌گاه رسمـی. بازبینی‌شده درون ۱۵/۱۲/۲۰۰۹ ۲۳:۵۴. 

• دانشنامـه جهان اسلام
• پاکباز، روئین، دائرةالمعارف هنر، انتشارات فرهنگ معاصر شابک: ‎۹۶۴-۵۵۴۵-۴۱-۲
• Davies, Penelope J.E. Denny, Walter B. Hofrichter, Frima Fox. Jacobs, Joseph. Roberts, Ann M. Simon, David L. Janson's History of Art, Prentice Hall; ۲۰۰۷، Upper Saddle River, New Jersey. Severth Edition, ISBN: 0-13-193455-4
• شریف، مـیرمحمد، هنرهای اسلامـی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۸۲
• جواهر الکلام، ج۲۲، ص۴۱
• من لایحضره الفقیـه، ج۴، ص۵، باب مناهی پیـامبر (ص) ح۴۹۶۸، انتشارات جامعه مدرسین.
• The Arab Contribution to Islamic Art: From the Seventh to the Fifteenth Centuries, Wijdan Ali, American Univ in Cairo Press, December 10 1999, ISBN: 977-424-476-1 P13
• عکاشـه، ثروت، ۱۳۸۰ نگارگری اسلامـی، ترجمـه غلامرضا تهامـی، انتشارات سوره مـهر، چاپ اول، ص ۱۰۷
• Brend, Barbara , Islamic Art, British Museum Library, Third Edition, 1995, P8
• براون، ادوارد، تاریخ ادبیـات ایران، بـه تصحیح علی اصغر حکمت، از سعدی که تا جامـی، چاپخانـه بانک ملی ایران، تهران، ۱۳۲۷
• Maria Eva Subtelny, «Ba ¦bur's rival relations: a study of kinship and conflict in 15 th - 16 th century Central Asia» , Der Islam , Vol. ۶۶، no. ۱ (۱۹۸۹)
• لغت‌نامـه دهخدا، ذیل عبارت شاهرخ مـیرزا
• برزین. پروین، نگاهی بـه تاریخچه تذهیب قرآن، مجله هنر ومردم، ش ۴۹، آبان سال ۵۵
• گری، بازیل- نقاشی ایران- انتشارات عصرجدید- ترجمـه شروه، عربعلی- تهران ۱۳۶۹- ص۷۴
• دانشنامـه رشد، معین الدین شاهرخ تیموری
• دانشنامـه رشد، جانشینان تیمور
• دانشنامـه رشد، تیمور لنگ
• معین الدین محمد اسفزاری، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸–۱۳۳۹ ش
• ل. بوآ، «تمدن تیموریـان»، ترجمـهٔ باقر امـیرخانی، نشریـه دانشکدهٔ ادبیـات تبریز، سال ۱۶، ش ۱ (بهار ۱۳۴۳)
• حسین مـیرجعفری، تاریخ تحولات سیـاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران درون دورة تیموریـان و ترکمانان، اصفهان ۱۳۷۵ ش
• تاج السلمانی، شمس الحسن، ج ۸، چاپ عکسی از نسخهٔ خطی کتابخانـه لالااسماعیل افندی، ش ۳۰۴، با ترجمة آلمانی از هانس روبرت رومر، ویسبادن ۱۹۵۵
• احسان یـارشاطر، شعر فارسی درون عهد شاهرخ (نیمـهٔ اول قرن نـهم)، یـا، آغاز انحطاط درون شعر فارسی، تهران ۱۳۳۴ ش
• غفاری‌فرد، عباسقلی، تاریخ تحولات سیـاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران درون دوران صفویـه، سازمان سمت، ۱۳۸۱.
• راسخون - هنر اسلامـی (قسمت دوم)
• راسخون - عصر سلجوقی و شکوفایی هنر معماری
• «تاریخ هنر ایران -گروه تحصیلی هنر - هنر مغول». صدا و سیما جمـهوری اسلامـی ایران. بازبینی‌شده درون ۲۰ شـهریور ۱۳۸۹. 
• «هنر قاجاریـه». وب‌گاه آفتاب. بازبینی‌شده درون ۱۵ آذر ۱۳۸۹. 
• شاهرخ مسکوب. «دربارهٔ هنر نقاشی قاجار». بنیـاد مطالعات ایران. بازبینی‌شده درون ۱۴ آذر ۱۳۸۹. 
• علی راهجیری، تذکره خوشنویسان معاصر، ج ۱، تهران ۱۳۶۴ ش
• نیرومند، پوراندخت. آموزش هنر قالیبافی. نشر بازتاب. ۲۴ مرداد، ۱۳۸۸ شابک: ‎۹۶۴-۶۳۹۴-۰۲-۷
• «هنر دوره عباسیـان». جام جم آن‌لاین. بازبینی‌شده درون ۱۴ آذر ۱۳۸۹.  ترجمـه مجید مرادی جم از مقاله Time line Of art history
• بلخاری قهی، حسن. سرگذشت هنر درون تمدن اسلامـی (موسیقی و معماری). انتشارات سوره مـهر. چاپ دوم. تهران ۱۳۸۸ ش
• آریـانی، حسین. «نگاهی بـه تاریخچه پیدایش هنر اسلامـی». بازبینی‌شده درون ۱۴ آذر ۱۳۸۹. 
• «تذهیب». وب‌گاه تبیـان، ۲۰ فروردین ۱۳۸۲. بازبینی‌شده درون ۱۴ آذر ۱۳۸۹. 
• «موزه خوشنویسی جهان اسلام راه‌اندازی شود». خبرگزاری فارس، ۳ آبان ۱۳۸۸. بازبینی‌شده درون ۱۴ آذر ۱۳۸۹. 
• «خط ثلث درون دوران عثمانی آثار فاخری را درون زمـینـه مذهبی بوجود آورد». خبرگزاری قرآنی ایران، ۷ بهمن ۱۳۸۸. بازبینی‌شده درون ۱۴ آذر ۱۳۸۹. 
• «هنرهای دستی». وب‌گاه نگارخانـه ایرانی، ۱۰ خرداد ۱۳۸۹. بازبینی‌شده درون ۱۴ آذر ۱۳۸۹. 
• «افریقا». دائرةالمعارف بزرگ اسلامـی. بازبینی‌شده درون ۲۴ آذر ۱۳۸۹. 
• «معماری اسلامـی از صدر اسلام که تا سلجوقیـان». وب‌گاه اهل البیت، ۳۰ فروردین ۱۳۹۰. 
• Dr. M.J. Alhabeeb. «The Development of The Arabic Calligraphy: A Brief History». shatharat.net، ۰۸-۱۱-۲۰۰۶. 

مطالعات بیشتر

• Abdullahi Y. , Embi M. R. B (2015). Of Abstract Vegetal Ornaments On Islamic Architecture. International Journal of Architectural Research: Archnet-IJAR. External link in |title= (help)
• Yahya Abdullahi, Mohamed Rashid Bin Embi (2013). of Islamic geometric patterns. Frontiers of Architectural Research: Elsevier. External link in |title= (help)

پیوند بـه بیرون

• ویدئویی از آثار هنری ایران درون نمایشگاه هنر اسلامـی درون آمستردام