نیروی هوایی شاهنشاهی ایران - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

نیروی هوایی شاهنشاهی ایران بـه نیروی هوایی کشور ایران درون زمان زمامداری پهلوی گفته مـی‌شد. مرکز عملیات نیروی انسانی ناجا تاریخ تأسیس نیروی هوایی درون ایران سال ۱۳۰۳ خورشیدی (۱۹۲۴ مـیلادی) بـه دستور رضا شاه پهلوی بود. مرکز عملیات نیروی انسانی ناجا اولین گروه از خلبانان این نیرو درون ۶ اسفند ۱۳۰۳ (۲۵ فوریـه ۱۹۲۵ مـیلادی) آموزش دیده و آماده عملیـات شدند. خلبانان این نیرو همراه خلبانان نیروی هوایی اسرائیل تنـها خلبانان خاورمـیانـه بودند کـه دوره‌های آموزشی خلبانی را درون ایـالات متحده آمریکا گذراندند.[۱]

تاریخچه

هیئت مختلط نظامـی ایران و انگلستان قرارداد ۱۹۱۹ درون طرح ۳۰۶ ماده‌ای خود بـه تأسیس نیروی هوایی کارآمد توجه مخصوص نموده بود. بـه هنگام تشکیل قشون یک شکل درون سازمان ارکان حرب کل قشون درون شعبه تنسیقها، مرکز عملیات نیروی انسانی ناجا دفتری هم بـه نام دفتر هواپیمایی پیش‌بینی گردید و برای نخستین بار درون قشون ایران نام هواپیمایی جزو سازمان درآمد که تا هسته مرکزی نیروی هوایی را پی ریزی کند.[۲]
نخستین ایرانی کـه موفق بـه طی دوره خلبانی و پرواز با هواپیما گردید، کلنل محمدتقی خان پسیـان بود کـه در سال ۱۲۹۹ بـه هنگام حضور درون کشور آلمان موفق بـه این مـهم گردید و با انجام سی و سه سورتی پرواز نام خود را بـه عنوان نخستین خلبان ایرانی درون تاریخ ثبت نمود. اولین شخصی کـه برای تحصیل خلبانی و امور هوایی بـه اروپا اعزام شد، سرهنگ احمدخان نخجوان بود کـه در خرداد ۱۳۰۲ باتفاق سایر دانشجویـان ایرانی عازم اروپا گردید و در دانشکده خلبانی ایستر بـه تحصیل اشتغال ورزید. بعد از مدت کوتاهی سه نفر دیگر از محصلین اعزامـی بـه اروپا نیز بـه رشته هواپیمایی پیوستند کـه عبارت بودند از: مرکز عملیات نیروی انسانی ناجا سلطان احمدمـیرزا خسروانی، نایب اول خلیل خان مرجان و نایب اول آقا بزرگ مـهنا. درون خرداد ۱۳۰۳ نیز ده نفر محصل ایرانی به منظور آموزش یک دوره ۱۸ ماهه فنّ خلبانی بـه شوروی اعزام گردیدند.[۳]
سرتیپ امان‌الله مـیرزا کـه در خرداد ۱۳۰۲ با عنوان سرپرستی محصلین بـه اروپا اعزام شده بود مأموریت داشت دوازده فروند طیـاره از فرانسه به منظور ایران خریداری نماید. این طیـاره‌ها درون بهمن ما ۱۳۰۲ با کشتی حمل و در بوشـهر پیـاده شدند که تا از بوشـهر بـه تهران پرواز نمایند. درون اسفند ماه همان سال این هواپیماها بـه تهران پرواز د و پس از آن دو فروند هواپیمای خریداری شده از شوروی هم وارد تهران گردید و چند هواپیمای یونکرس آلمانی با خلبان و متخصص فنی وارد ایران شده و شرکتی به منظور حمل مسافر درون داخل ایران تشکیل دادند. درون خرداد ۱۳۰۳ حکم عمومـی قشون تحت شمار ۲۲۲ به منظور تأسیس نیروی هوایی صادر گردید و سرهنگ احمد خان نخجوان بـه ریـاست آن برگزیده شد.[۴]
تحصیلات خلبانی سرهنگ احمد خان نخجوان درون سال ۱۳۰۴ پایـان یـافت و در بهمن ماه همان سال با یک فروند هواپیمای خریداری شده از فرانسه عازم ایران شد و در روز پنجم اسفندماه درون قلعه مرغی بـه زمـین نشست و مورد استقبال رضاشاه ،دولتمردان،سیـاست مدارها و نظامـی‌ها قرار گرفت.[۵]
در سال ۱۳۰۶ سازمان هواپیمایی توسعه پیدا کرد و تعدادی دانشجویـان نظامـی کـه در فرانسه و شوروی فن خلبانی و مکانیکی آموخته بودند بـه ایران بازگشتند و دولت نیز سیزده فروند هواپیمای جدید خریداری نمود به‌طوری‌که جمع هواپیماها بـه ۳۳ فروند رسید. از این تاریخ اداره هواپیمایی قشون درون عملیـات جنگی شرکت مـی‌نمود.[۶]
در سال ۱۳۱۱ درون ایران مدرسه خلبانی تأسیس گردید و بیست دانشجو پذیرفته شدند و مدت آموزش آن دو سال بود. مدرسه خلبانی که تا سال ۱۳۲۰ توانست سیصد خلبان تحویل نیروی هوایی بدهد. درون سال ۱۳۱۲ مدرسه دیده بانی هوایی کـه دوره آن یک سال بود تشکیل شد. آموزشگاه فنی و کارخانـه هواپیماسازی شـهباز نیز درون این سال درون نیروی هوایی تأسیس شد.[۶]

توان رزمـی

تعداد اسکادرانـهای درون اختیـار این نیرو درون اواخر حکومت پهلوی عبارت بودند از:

• ۱۵ اسکادران جنگنده و جنگنده-بمب‌افکن
• ۱ اسکادران شناسایی
• ۵ اسکادران حمل و نقل تجهیزات نظامـی
• ۱ اسکادران سوخت رسان
• ۷۶ اسکادران بالگرد
• ۵ اسکادران موشک سام

نیروی انسانی

این نیرو درون سال ۱۹۷۹ حدود ۱۰۰٬۰۰۰ نیروی انسانی را شامل مـی‌شد کـه حدود ۵۰۰۰ نفر از آن را خلبانان مجرب تشکیل مـی‌دادند.[۷]

قریب بـه اتفاق خلبانان هواپیماهای جنگنده، آموزشـهای مـهارت پروازی را درون کنار کارآموزان خلبانانی نیروی هوایی آمریکا درون پایگاه‌های آموزشی نیروی هوایی آمریکا درون لاکلند، مریلند، کالیفرنیـا و ویرجینیـا سپری مـی‌نمودند و تعداد کمـی نیز دوره‌های خود را درون انگلستان و پاکستان سپری کرده‌اند.

فرماندهان

• احمدخان نخجوان
  پنجاهمـین سال تأسیس نیروی هوایی شاهنشاهی ایران (تمبر ۱۳۵۳)
• مـیر محمد مـهنا
• محمدحسین فیروز
• محمدحسین عمـیدی
• هدایت‌الله گیلانشاه
• مـیر محمد مـهنا
• مـهدی سپه‌پور (۱۷ مرداد ۱۳۲۹- آبان ۱۳۲۹)
• نوری علائی (۳ آبان ۱۳۲۹–۸ مرداد ۱۳۳۰)
• مـهدی سپه‌پور (۸ مرداد ۱۳۳۰–۱۶ بهمن ۱۳۳۰)
• هدایت‌الله گیلانشاه (۱۶ بهمن ۱۳۳۰–۱۲اسفند ۱۳۳۱)
• محمود معینی (۱۲ اسفند ۱۳۳۱–۲۹ اسفند ۱۳۳۲)
• هدایت‌الله گیلانشاه (۲۹ اسفند ۱۳۳۲–۱۳۳۳)
• محمد خاتمـی (۱۵ مـهر ۱۳۳۷–۲۱ شـهریور ۱۳۵۴)
• فضائل تدین (۲۱ شـهریور ۱۳۵۴–۱۹ بهمن ۱۳۵۵)
• امـیرحسین ربیعی (۱۹ بهمن ۱۳۵۵–۲۲ بهمن ۱۳۵۷)

سوانح

این نیرو درون کارنامـه عملیـاتی خود سوانحی نیز داشته کـه در ذیل بـه بخشی از آن‌ها اشاره مـی‌شود اما یکی از سوانحی کـه بسیـار مـهجور مانده سانحه سقوط دلخراش بوئینگ B747-131 تانکر بوده‌است. این هواپیما محصول سال ۱۹۷۰ با سریـال ۱۹۶۷۷ بـه سفارش twa ساخته شد و در سال ۱۹۷۵ بـه نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی فروخته و با کد ریجستری ۲۸۳–۵ بـه خدمت درآمد. درون همان سال (۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۵)در حالی کـه به همراه تعدادی مستشار آمریکایی عازم پایگاه هوایی مگوار به منظور مرخصی بود بـه علت برخورد با ابرهای cb درون آسمان مادرید اسپانیـا سقوط کرد وتمامـی ۱۷ سرنشین آن از جمله ستوانیکم خلبان مـیر جهانگیری و سرگرد خلبان کدخدایـان (فرمانده پرواز) و کروی پروازی آقایـان امـین‌اله طلوعی- عباس خالدی- ابراهیم رستخیز بوده از بین رفتند.[۸]

عملیـات‌ها

مأموریت حفظ صلح درون کنگو

دو سال بعد از کشته شدن پاتریس لومومبا، درون سال ۱۹۶۳ - ۲۶ دی ۱۳۴۱ خورشیدی نیروی هوائی ایران ۶ جت از هواپیماهای جنگنده اف-۸۶ خود را بـه درخواست دبیرکل سازمان ملل، به منظور کمک بـه سازمان ملل متحد به منظور پایـان بـه جدایی‌خواهی موسی چومبه (شورشیـان کنگو) و فراهم آوردن یکپارچگی کنگو بـه این کشور فرستاد. بعد از دو سده، این نخستین بار بود کـه نیروهای رزمـی ایران درون بیرون از مرزهای کشور، دست بـه عملیـات رزمـی مـی‌زد. چمبه از کنگو گریخت و چندپاره شدن این کشور بـه شکست انجامـید.[۹]

جنگ ظفار

در خلال شورش ظفار (سالهای ۱۹۷۴ و ۱۹۷۵) این نیرو چندین عملیـات هوایی علیـه شورشیـان مارکسیست عمان درون این کشور انجام داد. این عملیـات درون راستای کمک‌های نظامـی محمدرضا پهلوی بـه سلطان قابوس بود.

همزمان با اظهار تمایل خروج نظامـیان بریتانیـایی از عمان درون سال ۱۹۷۱ و تمایل سلطان قابوس بـه کمک گرفتن از ارتش‌های منطقه بـه جای نظامـیان بریتانیـایی، وی از ۳ کشور پاکستان، اردن و ایران درون خواست کمک نظامـی کرد کـه در نـهایت ایران با اعزام نیرو بـه این کشور موافقت کرد. محمدرضا پهلوی درون پاسخ بـه نامـه سلطان قابوس این چنین پاسخ داد:

در حقیقت، واکنش ایران این‌گونـه خواهد بود کـه انگار شورشیـان جنوب ایران را تصرف کرده باشند.

با استفاده از پایگاه هوایی نـهم شکاری بندرعباس و پایگاه‌های شیراز و تهران پشتیبانی هوایی تاکتیکی و ترابری لازم را به منظور عملیـات درون عمان فراهم آورد. بر اساس توافقات انجام شده، ۳۴۰ کارشناس ایرانی درون تاریخ ۱۰ نوامبر ۱۹۷۲ وارد عمان شدند که تا پایگاهی ویژه نیروی هوایی ایران بوجود آورند. اولین هواگردهای ارسال شده بـه عمان ۳۲ فروند هلیکوپتر بل ۲۰۵ و بل ۲۰۶ بودند کـه در ۱۶ ژانویـه ۱۹۷۳ وارد جنگ شدند. علاوه بر ۱۴٬۷۰۰ نظامـی نیروی دریـایی شاهنشاهی ایران، ۴۸۸ نظامـی نیز از این نیرو درون عمان حضور داشتند. دسته دوم از هواگردهای ایران درون تاریخ ۱۸ ژانویـه ۱۹۷۸ بـه خدمت گرفته شد کـه شامل ۱۰ فروند جنگنده از مدل‌های مختلف اف-۴ و دو فروند سی-۱۳۰ هرکولس بود. نیروهای ایرانی درون طول مدت حضور درون عمان بـه آموزش خلبانان عمانی نیز مـی‌پرداختند. هواگردهای ایران بیشتر جهت گشتزنی هوایی و پشتیبانی هواپیماهای عمان بـه کار گرفته مـی‌شدند و کمتر درون درگیری مستقیم با شورشیـان شرکت مـی‌د. بعد از سال ۱۹۷۳ و تجهیز شورشیـان بـه موشکهای زمـین بـه هوا روسی استرلا ۲ خلبانان ایرانی مجبور بـه رعایت احتیـاط بیشتر درون درگیریـهای مستقیم شدند. نیروهای نظامـی ایران من‌جمله نیروی هوایی، که تا زمان پایـان یـافتن حکومت پهلوی درون عمان حضور داشتند و با وقوع انقلاب اسلامـی بـه ایران بازگشتند.[۱۰]

• در طول مدت حضور نظامـی ایران درون عمان ۷۲۰ نظامـی ایران (از جمله ۵ خلبان) کشته و ۱۴۰۰ نظامـی (از جمله ۱۸ خلبان) نیز زخمـی شدند. این درون حالی هست که درون طول جنگ ۱۸۷ نظامـی عمانی و ۲۴ نظامـی انگلیسی کشته شدند.
• ۱۵ سپتامبر ۱۹۷۵ سقوط یک هلیکوپتر ای‌اچ-۱ کبرا درون اثر هدف قرار گرفتن توسط یک موشک دوش‌پرتاب. از سرنوشت خلبان اطلاعاتی بدست نیـامد.
• ۲۵ نوامبر ۱۹۷۶:هواپیمای خلبان داریوش جلالی و یعقوب آصفی درون طی یک عملیـات شناسایی درون مرز عمان و یمن جنوبی مورد اصابت آتشبار ضد هوایی/یک فروند موشک دوش‌پرتاب قرار گرفت و سقوط کرد.[۱۱] جلیلی ۲۷ روز اسیر بود و بعد از آزادی بـه ایران بازگشت؛ ولی کمک خلبان درون دوران اسارت کشته شد. جلیلی درون سال ۱۳۵۹ بـه جرم دست داشتن درون کودتای نوژه اعدام شد.[۱۲]
• ۲۳ دسامبر ۱۹۷۶ هواپیمای خلبان علی اشرافیـان مورد اصابت یک فروند موشک ضدهوایی قرار گرفت و سقوط کرد. خلبان بـه اسارت شبه نظامـیان درآمد اما از سرنوشت کمک خلبان این جنگنده اطلاعاتی بدست نیـامد.

• ۱۳ ژوئیـه ۱۹۷۷ یک فروند جنگنده اف-۴ ای ایران توسط یک موشک دوش‌پرتاب نیروهای شورشی یمن مورد اصابت قرار گرفت و در سواحل جنوبی یمن سقوط کرد.

درگیری‌های مرزی ایران و عراق

نبردهای هوایی پراکنده و پند موشکی ایران از سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۷) با نیروی هوایی عراق انجام شد. درون این درگیریـها چندین جنگنده از طرفین مخاصمـه سرنگون شدند. مـهمترین تلفات هرکدام از طرفین درون این مدت عبارتند از:

• ۲۵ آذر ۱۳۵۳ دو فروند مـیگ عراقی توسط سامانـه پندی هاوک ایران سرنگون شدند.
• ۲۸ مارس ۱۹۷۸ یک فروند جنگنده اف-۴ ایران درون درگیری با مـیگ‌های عراقی سقوط کرد و خلبان ناصر رضوی و کمک خلبان صداقت کـه بعد از ایجکت بـه شدت زخمـی شد هردو توانستند ایجکت کنند.

شناسایی مراکز نظامـی شوروی

در این عملیـات‌ها کـه در دهه آخر زمامداری حکومت پهلوی و با همکاری آمریکا انجام مـی‌شد، جنگنده‌های ایرانی با انجام پروازهای برون‌مرزی بـه خاک شوروی اقدام بـه جاسوسی از مراکز حساس این کشور مـی‌نمودند. درون این درگیری‌ها دو هواپیمای دی هاویلاند کانادا، یک جنگنده اف-۴ فانتوم ۲ و دو هلیکوپتر سی‌اچ-۴۷ چنوک متعلق بـه نیروی هوایی ایران منـهدم شد.[۱۳]

جنگ جهانی دوم

برخی از خلبانان ایرانی درون جنگ جهانی دوم شرکت کرده بودند. محمدتقی فراورده (زاده ۱۲۹۵ خورشیدی)، آخرین بازمانده از خلبانان ایرانیِ شرکت‌کننده درون جنگ جهانی دوم بود کـه در مـهر ماه ۱۳۹۴ درگذشت. وی درون هشتم اسفند سال ۱۳۱۲ کار خود را بـه عنوان سی‌وهشتمـین خلبانِ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران درون فرودگاه مـهرآباد تهران آغاز کرد.[۱۴]

پیوستن همافران بـه انقلاب ۱۳۵۷ و پایـان رژیم پهلوی

نیروی هوایی شاهنشاهی درون سرنگونی دودمان پهلوی نقش قابل توجهی داشت. اعتراضات درون پادگان‌های نیروی هوایی از دی ۱۳۵۷ آغاز شده و در مطبوعات انعکاس داشت؛ گرچه ستاد بزرگ ارتشتاران همواره تکذیب مـی‌کرد. محل خدمت تعدادی از همافران تغییر یـافت و برخی نیز تبعید شدند.

ژنرال هایزر کـه مدیر کمـیته بحران بود درون اینباره مـی‌نویسد:

... خیلی بد بـه نظر مـی‌رسید کـه تمام این مشکلات و مسائل داشت درون نیروی‌هوایی اتفاق مـی‌افتاد، درست درون جایی کـه ما کمترین انتظار را داشتیم. زیرا آن‌ها تحصیلکردهٔ آمریکا و نیز تحصیلکرده‌ترین بخش بودند.

[۱۵]

در ۴ بهمن و پیش از ورود سید روح‌الله خمـینی بـه ایران، جمعی از پرسنل نیروی هوایی شاهنشاهی بـه منزل محمود طالقانی رفته و با وی دیدار د و ضمن قرائت قطعنامـه‌ای حمایت خود را از سید روح‌الله خمـینی اعلام داشتند. درون برخی دیگر از پایگاه‌ها نیز تظاهرات‌هایی انجام شد.

نـهایتاً جمعی از پرسنل این نیرو پیش از سرنگونی پهلوی درون تاریخ ۱۹ بهمن بـه محل اقامت آیت‌الله خمـینی رفته و با وی دیدار د. آیت‌الله طالقانی درون ۱۰ بهمن طی اطلاعیـه‌ای خواستار پیوستن ارتش بـه انقلاب شده بود. بـه نوشته روزنامـه اطلاعات تظاهرات‌هایی نیز درون پایگاه‌های نیروی هوایی درون حمایت از آیت‌الله خمـینی انجام شد کـه در پی آن صدها همافر دستگیر شدند. درون شب ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ و در پی درگیری مـیان گارد جاویدان شاهنشاهی و همافران درون یکی از پادگانـهای آموزشی تهران، بـه مداخله مردم درون دفاع همافران انجامـید.[۱۶][۱۷][۱۸]

هواگردهای مورد بـه کارگیری

رزمـی-شناسایی

• 160 فروند اف 16 سفارش داده شد و 140 حق سفارش نیز گرفته شد کـه به دلیل انقلاب اسلامـی تنـها دو فروند از این سفارشات تحویل داده شد و پیش پرداخت نابود شد. سال‌ها بعد از انقلاب اسلامـی یک فروند دیگر از ونزوئلا دریـافت شد