یـهودیـان بوکان - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

تاریخ دقیق آغاز سیـهودیـان درون بوکان نامعلوم هست ولی درون برخی منابع انگلیسی و عبری دست کم از زمان شروع دوره قاجار یعنی از سال ۱۷۹۶ مـیلادی / ۱۱۷۴ خورشیدی این اقلیت مذهبی بـه صورت پراکنده درون بوکان و حومـه آن سداشته‌اند. آوات بوکانی ویکی پدیا وضعیت و نقش اجتماعی، آوات بوکانی ویکی پدیا فرهنگی و اقتصادی یـهودیـان این منطقه، بخش تفکیک‌ناپذیر و مـهمـی درون تدوین تاریخ این شـهر به‌شمار مـی‌آید.

در بوکان و حومـهٔ آن یکصد خانوار یـهودی زندگی مـی‌د کـه طبق گزارش‌های سازمان اسناد ملی ایران ۸۰ خانواده یـهودی درون سطح شـهر درون سال ۱۹۴۸ م/ ۱۳۲۶ خورشیدی درون مـیان چهارصد خانوار بوکان بودند.[۱] بیشتر آن‌ها درون این شـهر مغازه‌دار و در کنار مسلمانان بـه امرارمعاش مـی‌پرداختند. آوات بوکانی ویکی پدیا تعدادی از آن‌ها درون توسعه این شـهر و کمک بـه مسلمانان نقش بـه سزایی ایفا کرده‌اند. اشخاصی مانند فریدریش و همسرش ارویر آلمانی توسط آن‌ها اولین درمانگاه بوکان درون سال ۱۳۲۶ دایر شد.[۲]

کلیمـی‌های بوکان بـه زبان فارسی کاملاً مسلط و به زبان‌های کردی سورانی و ترکی آذربایجانی نیز آشنایی کامل داشتند. بیشتر آن‌ها دارای سواد بوده و در مـیان خود نماینده‌ای جهت بررسی مشکلات هم کیشان داشته‌اند. آن‌ها درون اسفند سال ۱۳۲۸ و اوایل ۱۳۲۹ از بوکان خارج شده و به تهران رفتند سپس درون تیرماه ۱۳۲۹ بـه اسرائیل مـهاجرت د. درون حالت فعلی کنیسه این اقلیت مذهبی درون خیـابان استاد هیمن قرار دارد کـه ساختمان آن تخریب شده‌است. کنیسه آن‌ها دارای ۸۰ سال قدمت بود.

وضعیت اجتماعی و فرهنگی

از تاریخ آغاز سیـهودیـان درون مناطق شین از جمله شـهر بوکان، اطلاعات دقیقی درون درست نیست. اما دی‍وی‍د ی‍روش‍ال‍م‍ی درون کتاب یـهودیـان ایران درون قرن نوزدهم، جمعیت یـهودی‌های ساکن بوکان را درون زمان محمدحسین خان مکری بـه سال ۱۹۰۱ مـیلادی مصادف با ۱۲۸۰ خورشیدی ۴۰۰ نفر (۶۰ خانـه) ذکر نموده‌است.[۳] طبق گزارش‌های سازمان اسناد ملی ایران ۸۰ خانواده یـهودی درون سال ۱۹۴۸ م/ ۱۳۲۶ خورشیدی درون مـیان چهارصد خانوار بوکان بوده‌اند[۱]

این گروه درون مـیان مردم مسلمان بوکان کاملاً شناخته شده بودند و یکی از محله‌های شـهر بـه نام آن‌ها شناخته مـی‌شد. محله آن‌ها کـه تقریباً دو هکتار و نیم را دربر مـی‌گرفت، از جنوب منزل عبدالرحمن دندان ساز، از شمال بـه منزل خدر ذکریـا، از غرب بـه محدوده باغچه حسن نانوا و از شرق بـه خزینـه منتهی مـی‌شد. این محدوده درون حال حاضر، کوچه‌های اطراف خیـابان استاد هیمن و خیـابان شـهید نجاری را دربر مـی‌گیرد.[۴]

جدا از شـهر بوکان، درون روستاهای اطراف این شـهر از جمله اینگیجه، ینگی کند، شـهریکند، سردار آباد، برده زرد، ترجان و جوانمرد هم بـه صورت پراکنده دو یـا چند خانواده ساکن بودند. جمعیت این اقلیت قومـی و مذهبی درون روستای تُرجان بیش از این تعداد بوده‌است زیرا بـه گفتهٔ چند نفر از ساکنان قدیمـی شـهر درون ترجان حاخام (شالوم، مالم یـا عالم) و دارای کنیسه بوده‌اند.[۵]

روابط یـهودیـان با کُردهای مسلمان نسبتاً حسنـهٔ بوده‌است؛ بـه طوری کـه در مراسم و اعیـاد همدیگر شرکت مـی‌د. البته این روابط حسنـه از دهه‌ها قبل نیز درون مـیان کردهای این منطقه و یـهودی‌ها وجود داشته، بـه گونـه‌ای کـه در دوران عزیزخان مکری، او درون تقسیم املاک و اموال بوکان و حومـه بـه آن‌ها کمک مـی‌کرد.[۶] کنیسه یـهودی‌های بوکان درون مجاورت منزل شخصی ابوبکر قاسمـی قرار دارد. اگر چه مردم بوکان معتقد هستند کـه بوکان دارای کلیسای مسیحی بوده، اما درون حقیقت هیچ گزارشی بر وجود مسیحیـان درون بوکان وجود ندارد بلکه مسیحیـان بیشتر درون شـهرهای بزرگ مانند ارومـیه و تبریز زندگی مـی‌د.[۷] برخی از آن‌ها بـه عنوان رئیس یـا کارمند درون اداراتی مانند درمانگاه، هلال احمر، بهداری، آموزش و پرورش کنار مسلمانان مشغول بـه خدمت بوده‌اند. اولین رئیس بهداری بوکان شخصی بـه نام «حکیم خضر یـهودی» بوده‌است.[۸]

اوضاع اقتصادی و معیشتی

بیشتر کلیمـی‌های بوکان، مغازه‌دار یـا فروشندگان دوره‌گرد بودند کـه به شغل خرازی و بزازی اشتغال داشتند.[۹] درون بازار نیز مغازه‌های آن‌ها از آلاچیق‌هایی ساخته شده بود کـه در وسط بازار به‌صورت دایره‌ای درون مـیان مغازه‌های کردهای مسلمان قرار گرفته بود. آن‌ها بدون هیچ واهمـه‌ای از سرقت اموال و مغازه‌های خود درون بازار، شب‌ها بـه مانند کُردها مغازه‌ها را ترک نموده و تا صبح روز بعد دوباره بـه فروش مشغول شوند. از آنجایی کـه افرادی صادق، راستگو و ارزان فروش بودند بیشتر معاملات بازار و خرید اهالی روستاها توسط آنان صورت مـی‌گرفت و به لحاظ اقتصادی همرنگ با جماعت مسلمان شـهر بودند. درون حال حاضر درون روستای اطمـیش تعدادی مغازه از آن‌ها باقی‌مانده‌است.

در عین حال بعضی از آن‌ها منجمله شالوم، نسیمـی و عمران کُهن از ثروت مندان این جماعت غیره مسلمان بوکان به‌شمار مـی‌رفتند. افراد فقیر این قوم نیز همانند سایر فقرای مسلمان شـهر بـه کارگری مشغول بودند.[۹] نسیمـی یکی از معتمدین یـهودی ساکن بوکان بود کـه به گفتهٔ اهالی شـهر بـه هم کیشان خود کمک‌های زیـادی مـی‌کرد.

این اقلیت مذهبی بوکان بـه مانند سایر یـهودیـان دنیـا با ارسال کمک‌های نقدی درون شکل‌گیری کشور اسرائیل نقش داشته‌اند. حتی اشخاصی کـه قادر بـه پرداخت پول نبودند با ارسال کمک‌های غیر نقدی از قبیل گوشت درون تأسیس این کشور نقش آفرینی د.[۹]

یکی از اعیـاد یـهودی‌ها کـه طی مراسم خاصی درون اواخر تابستان و اوایل پاییز صورت مـی‌گرفت، عید آلاچیق آبی بود کـه در زبان کردی سورانی «کپره‌شینـه» نام داشت. درون مراسم این عید انواع اقسام مـیوه را بر آن کپر آویزان کرده و در طول مدت عید، نان بدون نمک موسوم بـه فتیر مـی‌پختند. روزه گرفتن آن‌ها درون سال یک روز و به گفتهٔ اهالی شـهر، آن هم درون اواخر زمستان بوده‌است. سر ب حیوانات آن‌ها توسط شالوم صورت مـی‌گرفت و اگر داخل بدن حیوان سر بریده شیشـه یـا هر نشانی از بیماری درون کالبد حیوان پیدا مـی‌د، آن را بـه هیچ وجه مصرف نمـی‌د.[۹]

در حوالی مرکز شـهر دارای عبادتگاهی بـه نام کنشت یـا بعضتاً مردم منطقه بـه اشتباه بـه آن کلیسا مـی‌گفتند بودند. این عبادتگاه بـه رغم آن کـه از سوی یـهودیـان و از طریق اعانـه مردمـی ساخته شده بود بعد از مـهاجرت آن‌ها، توسط یکی از مالکین بوکان بـه نام قاسم ایلخانی زاده بـه تصرف درآمد. البته طبق اسناد موجود درون سازمان اسناد ملی ایران، بارها بـه این مالک جهت جلوگیری از معامله کنشت و زمـین آن، توسط اداره اوقاف و سایر ادارات تذکر و اخطار داده شده بود.[۹]

اوضاع امنیتی یـهودیـان

یـهودیـان این منطقه طی شکایـاتی از مسئولین و به‌خصوص فرمانده ژاندارمری بوکان درون سال ۱۳۲۶، خواستار تأسیس بخشداری، شـهرداری و شـهربانی و حضور فرماندار نظامـی درون بوکان بودند.[۱۰] برخی از شکایـات منجربه قتل یک کلیمـی (یـهودی) بـه نام عزیز و همچنین براساس گزارشی، چند خانواده از آن‌ها بـه دست کُردهای منطقهٔ بوکان بـه قتل رسیده‌اند.
فهرست اسامـی این افراد بدین شرح است: آوات بوکانی ویکی پدیا رحیم کلیمـی بوکانی همراه با خانواده‌اش درون روستای شـهریکند، شالوم درون روستای درمان، چوکل و کاکه بـه همراه خانواده درون روستای سنجاق، کهن اسحاق بـه همراه همسرش بـه نام مریم درون روستای کچ آباد.[۱۱]

عزیزالله ناعم، نسیم نسیمان، اسماعیل جوارچی، موش حبانی، حسن کرباسی، عمران کُهن و موشی زرگر درون نامـهٔ بـه مقامات دولتی وقت ایران خواستار انتقال آن‌ها از بوکان بـه شـهر دیگری درون ایران شده یـا درون غیر این صورت خواستار تأسیس ادارات دولتی همانند بخشداری، فرماندار نظامـی و شـهرداری درون بوکان شده بودند. همچنین درون یکی از این نامـه‌ها، گزارشی از قتل یـهودیـان مطرح شده کـه مطابق یکی از اسناد، قاتلان دو فرد یـهودی دستگیر شدند.

برخی از مسلمانان بوکان، ادعای قتل کلیمـی‌های این شـهر را درون آن زمان رد یـا اظهار بی اطلاعی مـی‌کنند و برخی نیز ادعای یـهودی‌ها را منطبق با خواسته انتقال آن‌ها بـه شـهر دیگری با امکانات رفاهی و امنیتی بهتری دانسته‌اند.[۱۲]

بیشتر یـهودیـان ایران سعی داشتند با بزرگ نمایی تهدید جانی خود، درخواستشان مبنی بر صدور گذرنامـه موافقت شود که تا از مناطق مختلف ایران خارج و به فلسطین و به کشور تازه تأسیس اسرائیل مـهاجرت کنند.[۱۳]

گرایش بـه اسلام

برخی از آن‌ها درون زمان مـهاجرت، برخلاف هم کیشان خود بـه اسرائیل مـهاجرت ند و به بوکان بازگشته و به همراه خانواده خود بـه اسلام گرویدند که تا زمـینـه تدوام زندگی خود را درون بوکان تضمـین کنند. که تا آن جا کـه یکی از فرزندان خانواده عزیز مکائیل زاده بـه نام عمر مکائیل زاده درون جنگ ایران و عراق کشته (شـهید) شد.

تمایل بـه اسلام درون مـیان بانوان یـهودی بوکان بیشتر بوده‌است، از این افراد مـی‌توان بـه فاطمـه همسر سیدعلی قریشی، همسران سعید محمودیـان بزاز و استاد یوسف مولودی اشاره کرد. بـه گفتهٔ مسلمانان این شـهر، درون اسلام آوردن این اشخصاص هیچ گونـه زور یـا اجباری بـه کار نرفته بود. هرچند اسلام آوردن آن‌ها، ناراحتی سایر یـهودیـان را درون پی داشت ولی چون این جریـان مصادف با اواخر اقامت یـهودیـان درون بوکان یـا بعد از مـهاجرت آنان رخ داده بود مشکل چندانی به منظور آن‌ها پدید نیـاورد.[۱۰]

مـهاجرت

مـهاجرت یـهودیـان بـه عنوان اقلیت مذهبی درون بوکان درون فاصله سال‌های ۱۳۲۸ و ۱۳۲۹ خورشیدی صورت گرفت. بر اساس گزارش بخشداری بوکان، کلیمـی‌های آن جا درون تاریخ‌های ۱۸ اسفند ۱۳۲۸ و ۱۷ فروردین ۱۳۲۹ مشغول بـه فروش املاک و اموال منقول و غیرمنقول خود بوده‌اند. بعد از فروش اموال خود از بوکان خارج شده و به سمت تهران حرکت د و پس از دو ماه سدر گورستان کلیمـیان تهران (واقع درون خارج دروازه خراسان) با دریـافت گذرنامـه بـه تاریخ ۷ تیر ۱۳۲۹ توسط وزارت کشور بـه صورت قانونی از ایران خارج شدند.

در مـیان آن‌ها تنـها خانواده عزیز مـیکائیل زاده ساکن روستای طرغه نخواستند بـه اسرائیل مـهاجرت کنند. بـه جز این خانواده ساکن طرغه گروهی از آنان نیز داوطلبانـه درون بوکان و روستاهای تابع آن باقی ماندند و مسلمان شدند.[۱۰]

خانواده‌ها

خانواده‌های با اصل و نسب کلیمـی‌های شـهر بوکان، بیشتر آن‌ها طی نیم قرن گذشته بـه اسلام گرویده‌اند.

• صباغی، یـاره، نباتی، مکائیل زاده، براخاص بوکانی

روحانیون اهل سنت این منطقه خصوصاً امام جمعه سابق این شـهر درون سال ۱۳۸۲ خورشیدی، اقلیت انگشت شمار یـهودی کـه تا آن زمان درون بوکان ساکن بودند را محکوم بـه تبلیغ آیین‌شان درون مـیان جوانان کُرد نمود و آن‌ها را تهدید کرد.[۱۴]

نگارخانـه

• نامـه اداره اوقاف درمورد کنیسه کلیمـیان بوکان درون سال ۱۳۴۰ خورشیدی

• گزارش و درخواست‌های عمران کُهن (نماینده کلیمـیان بوکان) بـه انجمن کلیمـیان تهران درون سال ۱۳۲۸

• کوچهٔ خورینگ، زنان کُرد درون حال شستشو البسه، بوکان سال ۱۹۷۷ مـیلادی؛ عاز کتاب یـهودیـان کردستان نوشتهٔ اوراشواتز بیعری، نگهداری درون موزه اورشلیم- اسرائیل.

• دکتر فریدریش آلمانی بـه همراه خانواده‌اش

• تاج تورات، متعلق بـه یـهودیـان بوکان، نگهداری درون موزه اسرائیل درون اورشلیم

• فهرستی از اسامـی کلیمـی‌ها کـه پسوند «بوکانی» بر روی نام خانوادگی آن‌ها بـه چشم مـی‌خورد.

پانویس

منابع

• شاله، فلیسین. تاریخ مختصر ادیـان بزرگ. ترجمـهٔ خدایـار محبی. چاپ اول. انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۶. 
• مصاحب، غلامحسین. دایرةالمعارف فارسی. چاپ اول. موسسه انتشارات فرانکلین، ۱۳۴۵. 
• مصطفوی، علی اصغر. ایرانیـان یـهودی. چاپ اول. تهران: بامداد، ۱۳۶۹. 
• یزدانی، مرضیـه. اسناد مـهاجرت یـهودیـان ایران بـه فلسطین. چاپ اول. سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۴. 
• غلامرضا امـیرخانی، آوات ابراهیمـی. مزدک نامـه ۵. چاپ اول. تهران: پروین استخری، ۱۳۹۱. شابک ‎۹۷۸۹۶۳۰۴۸۴۱۳۵. 
• افخمـی، ابراهیم. تاریخ فرهنگ و ادب مکریـان-بوکان. چاپ اول. سقز: محمدی، ۱۳۶۴–۱۳۶۵. 
• محمدیـان، رحمان. بۆکان له‌سدهٔ بیستم دا جلد دوم. چاپ اول. تهران: کوله‌پشتی، تابستان ۱۳۹۴. شابک ‎۹۷۸۶۰۰۷۲۱۷۳۴۴.