مردمان ترک - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

مردمان ترک کل جمعیت تقریباً ۱۴۰–۱۶۰ مـیلیون[۱][۲]مناطق با جمعیت قابل توجه ترکیـه 57,500,000–61,500,000[۳] ازبکستان 25,200,000[۴] ایران 15,000,000[۵] روسیـه 12,751,502[۶] قزاقستان 12,300,000[۷] چین 11,647,000[۸] جمـهوری آذربایجان 10,000,000[۹] اتحادیـه اروپا ۵٬۸۷۶٬۳۱۸ ترکمنستان 4,500,000[۱۰] قرقیزستان 4,500,000[۱۱] افغانستان 3,500,000[۱۲] عراق 1,500,000[۱۳] تاجیکستان 1,200,000[۱۴] ایـالات متحده آمریکا 900,000+[۱۵] سوریـه 800,000-1,000,000+[۱۶] بلغارستان ۵۹۰٬۶۶۱ قبرس شمالی 313,626[۱۷] استرالیـا ۲۹۳٬۵۰۰ گرجستان 305,539[۱۸] اوکراین 275,300[۱۹] عربستان سعودی ۲۲۴٬۴۶۰ مغولستان 202,086[۲۰] لبنان 200,000[۲۱][۲۲][۲۳][۲۴] پاکستان 180,000[۲۵] مولداوی 154,461[۲۶] مقدونیـه 81,900[۲۷]زبان‌ها زبان‌های ترکیدین

اسلام
(سنی • مسلمان بدون مذهب • مسلمان فرهنگی • قرآنیـان • علوی • شیعه دوازده‌امامـی • جعفری)
مسیحیت
(کلیسای ارتدقی)
یـهودیت
(یـهودیـان ترک • شبتیـان • کراییت‌های کریمـه)
بی‌دینی

(ندانم‌گرایی • خداناباوری)
بودایی، شو تصویری ترکی روح‌باوری، تنگری‌باوری، شمن‌باوری، مانوی

مردمان تُرک یـا تُرک‌ها[۲۸][۲۹][۳۰] (به ترکی استانبولی: شو تصویری ترکی Türkler) گروه‌های قومـی اوراسیـایی‌اند کـه در آسیـای شمالی، مرکزی و غربی، مغولستان، سیبری جنوبی، شمال‌غربی چین و بخش‌هایی از اروپای شرقی ساکن‌اند و به زبان‌هایی از خانوادهٔ زبان‌های ترکی‌تبار سخن مـی‌گویند و اشتراکات تاریخی و فرهنگی مـیان آن‌ها مشاهده مـی‌شود. شو تصویری ترکی ترک‌زبان‌ها درون کشورهایی همچون مغولستان، چین، روسیـه، قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، افغانستان، ایران، جمـهوری آذربایجان، عراق، ترکیـه، قبرس، یونان،[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴][۳۵] گستره مـهاجرت کنونی ترک‌زبان‌های آسیـای کوچک بیشتر بـه سوی کشورهای اروپای مرکزی (آلمان، اتریش، سوئیس، فرانسه، انگلیس)، آمریکا و استرالیـا بوده، جوامع قابل‌توجهی را درون این کشورها تشکیل داده‌اند. شو تصویری ترکی آن‌ها ازلحاظ تاریخی و زبانی با گوک‌ترک‌ها، مردمـی ایلی کـه در قرن ششم یک امپراطوری درون گستره مغولستان و مرزهای شمالی چین که تا دریـای سیـاه را بنیـان نـهادند مرتبط‌اند. مردمان ترک، جز چند استثنا مانند بخش اروپایی ترکیـه و منطقه ولگا درون آسیـا زندگی مـی‌کنند. مـهم‌ترین پیوند تاریخی آنان، جدا از تاریخ و زبان، این هست که جز یـاقوتستان و چوواش درون سیبری همگی مسلمان‌اند. مردمان ترک را مـی‌توان بـه دو گروه اصلی غربی و شرقی تقسیم کرد. گروه غربی شامل مردم ترک جنوب غرب اروپا و جنوب غرب آسیـا ساکن ترکیـه و شمال غرب ایران هستند. گروه شرقی شامل مردم ترک آسیـای مرکزی، قزاقستان، و منطقه خودمختار اویغور درون سین کیـانگ چین هستند.[۳۶]

هامر ـ پورگشتال ذکر کرده‌است کـه طایفهٔ ترک حتما همان باشد کـه در تألیفات هرودوت به‌صورت تارژِتااوس (ترگیتاوس) و در تورات به‌صورت توقارمـه (توغارمـه) نوشته شده‌است.[۲۸]

خاستگاه اصلی مردمان ترک‌تبار، آسیـای مـیانـه بوده و این مردم کـه از نژاد زرد هستند[۳۷][۳۸][۳۹] اما امروزه اعتقاد بر این هست کـه برخی از تیره‌ها و اقوام ترک مانند تاتارها و ترکمان‌ها جزو اقوام سفیدپوست و تورانی بوده و ارتباط و خویشاوندی چندانی با بقیـه گروهای ترک زبان آسیـای مـیانـه نداشته‌اند.[۴۰][۴۱] برخی دیگر از اقوام ترک مانند ترک های اویغور و قرقیز را امروزه نمـی توان جز اقوام سفید پوست قلمداد کرد. درون نوشته های کهن چینی، قرقیزها را مردمانی سفید پوست با موهایی عمدتا زرد رنگ و بور و چشمانی آبی و شبیـه بـه اروپایی های امروزی توصیف کرده اند.[۴۲] اما نوشته های تاریخی بعدی، اطلاعاتی درباره چگونگی ناپدید شدن تدریجی این ویژگی های ظاهری ترک های قرقیز و درنـهایت زردپوست شدن آن ها بـه دست نمـی دهند.[۴۲] اقوام ترک بـه تدریج درون غرب آسیـا، خاورمـیانـه، آسیـای کوچک و اروپای شرقی پراکنده شدند. درون جریـان این مـهاجرت‌ها بخش‌های بزرگی از مردم هندواروپایی نواحی جدید نیز بـه مرور ترک‌زبان شدند.[۴۳] بررسی دی‌ان‌ای درون ترکیـه نشان مـی‌دهد کـه مردم ترکیـه نوادگان مردم مختلف ساکن آناتولی مانند یونانی، ارمنی، قفقازی (آسیـایی) و کرد هستند کـه در سده‌های معاصر ترک‌زبان شده‌اند و ازلحاظ ژن از نژاد ترک (زردپوست مغول‌سان) بهرهٔ بسیـار کمـی‌اند.[۴۴][۴۵][۴۶] درمورد ترک‌زبانان آذربایجانی نیز این قضیـه صادق هست که ازلحاظ ژن به‌سان مردم ایرانی و قفقازی هستند.[۴۴][۴۷] ۷۰–۷۶ درصد مردم ترکیـه بر اساس آمارهای دولتی ترک هستند.[۴۸][۴۹] درون برآورد ۲۰۱۲ مؤسسه آمار ترک استات (The Turkish Statistical Institute (TurkStat))، جمعیت کردهای ترکیـه بیش از ۲۲ مـیلیون نفر (۲۲٬۶۹۱٬۸۲۴) و بیش از سی درصد از جمعیت ۷۴٬۷۰۰٬۰۰۰ نفری ترکیـه را تشکیل مـی‌دهد کـه حدود ۱۴ مـیلیون نفر درون کردستان ترکیـه و بقیـه درون سراسر ترکیـه بـه خصوص شـهرهای استانبول، آنکارا و ازمـیر پراکنده هستند کـه به این ترتیب درصد ترک‌های ترکیـه کم‌تر از ۷۰ درصد خواهد بود.[۵۰]

اقوامـی کـه امروزه ترک‌تبار و ترک‌زبان نامـیده مـی‌شوند درون اراضی وسیعی درون کشورهای آسیـایی و اروپایی زندگی مـی‌کنند. از سمت شرق که تا قسمتهایی از مغولستان و چین و از غرب که تا قسمت‌های از یوگسلاوی سابق و سیبری شمالی که تا اطراف مسکو یعنی شـهر قازان و از جنوب غربی که تا مرزهای لبنان و قسمتهایی از قبرس درون یک گسترهٔ جغرافیـایی بسیـار بزرگ پراکنده شدند. ترک‌تبارها و ترک‌زبان‌ها درون کشورهایی همچون مغولستان، چین، روسیـه، قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، ایران، جمـهوری آذربایجان، عراق، ترکیـه، قبرس، یونان، بلغارستان، یوگسلاوی سابق (مقدونیـه، بوسنی، کوزوو، کرواسی) رومانی، مجارستان، فنلاند، اکراین، یونان و مولداوی سدارند.[۳۲][۳۳][۳۴][۳۵]

گستره مـهاجرت کنونی ترک‌زبان‌های آسیـای کوچک بیشتر بسوی تمامـی کشورهای اروپا (آلمان، اتریش، هلند، سوئیس، فرانسه، انگلیس)، آمریکا و استرالیـا هست و جوامع قابل‌توجهی از ترک‌های اروپا را ترک‌های استانبولی تشکیل مـی‌دهند.[۵۱]

نظریـه پان‌ترکیسم وامبری یـهودی و اقوامـی کـه ترک نیستند

بسیـاری از اقوام ترک‌زبان، زبان ترکی را بر اثر ارتباط و با ترک‌زبانان اخذ کرده‌اند، ازاین رو اصطلاحاتی چون «خلق‌های ترک» و «ترکان» بـه مفهوم قوم ترک نیستند و نام ترک نیز فقط جنبهٔ زبانی دارد.[۲۸] از مـیان اقوامـی کـه امروزه ترک نام گرفته‌اند بسیـاری از اقوام نام‌برده درون زیر درون تاریخ قدیم هیچ‌گاه خود و قوم خود را ترک نمـی‌نامـیدند. درمورد بخشی از این اقوام ساکن آسیـای مـیانـه تنـها بعد از وارد شدن نظریـه پان‌ترکیسم توسط آرمـینیوس وامبری یـهودی و فرستاده پنـهانی وزارت خارجهٔ بریتانیـا بـه منطقه[۵۲] این نام رفته‌رفته به منظور این اقوام نیز رواج یـافت. این اقوام عبارتند از:
باشقیرها، تاتارها، ناگایباک‌ها، قزاق‌ها، قره‌قالپاق‌ها، نوقای، کرائیم، قره‌چای-بالکار، کومـیک، کریمچاک، آلتایی‌ها، اغوزهای واردشده بـه آذربایجان، قاجارها، شاهسون‌ها، قره‌داغ‌ها، قره‌پاپاخ، قشقایی‌ها، افشارها، خلج‌ها، گاگوز، اورومچی‌ها، توینی، توفالارها، شورها، خاکاس‌ها، تاتارهای چولیم، ازبک‌ها، اویغورها، سالارها، اویغورهای ساری، چوواش‌ها، یـاکوت‌ها، دولگان‌ها و غیره.[۵۳]

تاریخ

مردمان ترک اول بار درون پیرامون اتحادیـه شیونگنو (معاصر دودمان چینی هان) ظاهر شده‌اند.[۵۴] آن‌ها ممکن هست به مردمان شیونگنو، دینگلینگ و تیله مرتبط باشند. بنا بر کتاب وی، مردم تیله بازمانده چیدی، مردمان سرخ دی کـه با جین درون بهار و پاییز رقابت مـی‌د بودند.[۵۵] قبایل ترک، نظیر خزران و پشنگ‌ها یحتمل پیش از امپراطوری گوک ترک یـا مغولستان درون قرن ششم سال‌ها به‌طور ایلیـاتی مـی‌زیسته‌اند. آن‌ها اشراف و گله‌دارانی بودند کـه در جستجوی ثروت و مراتع جدید بودند. اولین اشاره بـه ترکان درون متنی چینی هست که بـه تجارت ابریشم ترکان با سغدیـان درطول جادهٔ ابریشم اشاره مـی‌کند.[۵۶] اولین استفاده ضبط شده از واژه «ترک» به‌عنوان نامـی سیـاسی ارجاعی درون قرن ششم هست در چینی مدرن توجو تلفظ مـی‌شود. خاندان آشینا از لی جین بـه خانات روران مـهاجرت د و تقاضا د از آن‌ها حفاظت شده بـه عضویت درون اتحادیـه آنان درآیند. این قبیله بـه آهنگری شـهره بودند. بـه آنان درون نزدیکی یک معدن کوهستانی زمـینی داده شد کـه شبیـه کلاهخود بود، بـه این دلیل آنان نام 突厥 یـا (tūjué) را گرفتند. یک قرن بعد، قدرت آنان بـه حدی رسید کـه خانات روران را فتح د و امپراتوری گوک را بنیـان نـهادند.[۵۷] از مـیان قبایل ساکن شمال چین، پانصد قبیله یـا آشینا را مـی‌توان نام برد کـه از امتزاج قبایل گوناگون پدید آمدند. آن‌ها درون پیکار با چینیـان درون قرن چهارم مـیلادی شرکت داشتند و به تبعیت هون‌ها درآمدند.[۵۸]

فرهنگ

داستانـهای منظوم حماسی مردمان ترک، قبل از ابداع خط بـه وجود آمدند و بـه انتقال یـافتند. مردمان ترک اصطلاحات مختلفی را، به منظور نامـیدن داستانـهای حماسی و قهرمانی و راویـان آن‌ها استفاده مـی‌کنند. اغوزها سرایندهٔ داستان حماسی را اوزان مـی‌خواندند کـه اوزانچی، یـانشاق، وارساق و دده نیز عنوان مـی‌شد. تقریباً درون قرن نـهم اوزان جای خود را بـه عاشیق سپرد.[۵۹] عاشیق‌ها از دوران قبل از اسلام درون بین مردمان ترک وجود داشتند.[۶۰]

داستان‌های حماسی مردمان ترک بـه چهار گروه اصلی سکایی، هون، گؤک‌ترک و اویغور تقسیم شده‌است کـه با توجه بـه روند تاریخ ترکان است. حلقهٔ سکایی شامل داستان‌های تنکا الب‌ار و شو، حلقهٔ هون شامل داستان اغوز قاغان، حلقهٔ گؤک‌ترک شامل داستان‌های بوزقورد (گرگ خاکستری) و ارگنـه‌قون (گذرگاه صعب‌العبور) و حلقهٔ اویغور شامل داستان‌های تورییش (پیدایش) و کوچ کـه با یکدیگر پیوستگی دارند، است.[۵۹]

تنکا الب‌ار، اولین قهرمان تاریخ داستان‌های حماسی ترکان و پادشاه توران درون جنگ‌های ایران و توران (افراسیـاب شاهنامـه) هست که بنا بـه حدسی درون سدهٔ هفتم قبل از مـیلاد زندگی مـی‌کرده‌است.[۵۹]

کاشغری خلاصه‌ای از داستان فرمانروای ترک، «شو»، را ذکر کرده کـه مربوط بـه مقابلهٔ شو با حملهٔ اسکندر ذوالقرنین بـه ترکستان غربی است.[۵۹]

تعداد داستان‌های حماسی ترکان بسیـار است. علاوه بر داستانـهای حماسی باستانی و حدود هفتاد داستان جدید شامل عناصر باستانی، مؤلفان تاریخ ادبیـات دنیـای ترک از حدود صد و بیست داستان حماسی جدید نام‌اند کـه داستان‌های حماسی ماناس، کوراوغلو و آلپامـیش از اهمّ آنـهاست. سرودن داستانـهای حماسی درون بین ترکان که تا این اواخر وجود داشته‌است کـه ازنظر شکل و محتوا با سنت داستان‌پردازی قبلی متفاوت است.[۵۹]

مبتنی بر حوادث تاریخی بودن، حضور مخلوقات خارق‌العاده درون کنار شخصیت‌های واقعی، تعدّد حوادث فوق طبیعی، عموماً منظوم یـا دارای نظم و نثر بودن، عدم وجود مؤلف شناخته‌شده، زبان روان و ساده و برگرفته از زبان مردم و شکل گرفتن درون محیط جغرافیـایی و زمان خاص و تحول درون زمان و مکان وقوع حوادث با مـهاجرت ناقلانشان بـه جاهای دیگر، مـهم‌ترین ویژگی‌های داستان‌های حماسی ترکان است.[۵۹]

زبان‌های ترکی

زبان‌های ترکی بـه دو دستهٔ کلی شرقی و غربی تقسیم مـی‌شود. زیرمجموعه‌های شرقی زبان‌های ترکی عبارت‌اند قزاقی، قرقیزی و ازبکی و زیرمجموعه‌های غربی زبان ترکی نیز شامل ترکی استانبولی، ترکمنی و ترکی آذربایجانی مـی‌شوند.

همچنین، زبان‌های ترکی بـه شش دستهٔ جزئی تقسیم مـی‌شود.

• خانوادهٔ چوواش (اُغور یـا بلغار)
• خانوادهٔ شمال غربی (قبچاق)
• خانوادهٔ جنوب غربی (اُغوز)
• خانوادهٔ جنوب شرقی (اویغور)
• خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
• خانوادهٔ خلجی (آرگو)

زیرمجموعه‌های شرقی زبان ترکی عبارتند از اویغوری، قزاقی، قرقیزی و ازبکی، و زیرمجموعه‌های غربی زبان ترکی نیز شامل ترکی استانبولی، ترکمنی، ترکی آذربایجانی و خلجی است.

زبان‌های ترکی به‌همراه زبان‌های مغولی، تونگوزی و برخی موارد کره‌ای و ژاپنی جزء زبان‌های آلتایی به‌شمار مـی‌رفتند ولی امروزه هم نظریـه زبان‌های اورال - آلتایی و هم نظریـه زبان‌های آلتایی به‌طور گسترده‌ای رد شده‌اند و تنـها مـی‌توان زبان‌های ترکی را تحت خانواده زبانی خود بررسی کرد.

زبان‌های ترکی درون خطر انقراض و نابودی

زبان درخطر بـه زبانی گفته مـی‌شود کـه در معرض نابودی باشد. تعداد گویشوران یک زبان درخطر به‌طور لزوم کم نیست، بلکه حتی اگر تعداد آن‌ها طی مدت بـه نسبت کوتاهی درون حال کاهش شدید بوده باشد، باز با آن بـه سان زبان درخطر برخورد مـی‌شود.

روسیـه

• مقاله اصلی: (en:List of endangered languages in Russia) و (en:Languages of Russia)

۱۵ زبان از خانواده زبان‌های ترکی درون روسیـه درون فهرست زبان‌های درون خطر (en:Lists of endangered languages) و در معرض انقراض و نابودی کامل هستند:

زبان آلتای (en:Altai language) / (en:Northern Altay language) - بـه شدت درون معرض خطر Severely endangered - گویش وران ۵۵٬۷۲۰ نفر

زبان تاتاری بارابا (en:Baraba Tatar language) - بـه شدت درون معرض خطر Severely endangered - گویش وران ۸٬۰۰۰ نفر

زبان باشقیری (en:Bash language) - آسیب‌پذیر Vulnerable - گویش وران ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر

زبان چولیم (en:Chulym language) - به‌طور بحرانی درون معرض خطر Critically endangered - گویش وران ۴۴ نفر

زبان چوواشی (en:Chuvash language) - آسیب‌پذیر Vulnerable - گویش وران ۱٬۰۴۲٬۹۸۹ نفر

زبان دولگان (en:Dolgan language) - به‌طور قطع درون معرض خطر Definitely endangered - گویش وران ۱٬۱۰۰ نفر

زبان کاراچایی-بالکاری (en:Karachay-Balkar language) - آسیب‌پذیر Vulnerable - گویش وران ۳۱۰٬۰۰۰ نفر

زبان خاکاسی (en:Khakas language) - به‌طور قطع درون معرض خطر Definitely endangered - گویش وران ۴۳٬۰۰۰ نفر

زبان قموقی (en:Kumyk language) - آسیب‌پذیر Vulnerable - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر

زبان نوقایی (en:Nogai language) / (en:Yurt Tatar language) - به‌طور قطع درون معرض خطر Definitely endangered - گویش وران ۸۷٬۰۰۰ نفر

زبان شور (en:Shor language) - بـه شدت درون معرض خطر Severely endangered - گویش وران ۲٬۸۰۰ نفر

زبان تاتاری سیبری (en:Siberian Tatar language) - به‌طور قطع درون معرض خطر Definitely endangered - گویش وران ۱۰۰٬۰۰۰ نفر

زبان توفا (en:Tofa language) - به‌طور بحرانی درون معرض خطر Critically endangered - گویش وران ۹۳ نفر

زبان تووان (en:Tuvan language) - آسیب‌پذیر Vulnerable - گویش وران ۲۸۰٬۰۰۰ نفر

زبان یـاقوتی (en:Yakut language) - آسیب‌پذیر Vulnerable - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر[۶۱][۶۲][۶۳][۶۴]

چین

زبان اویغوری

بعد از انقراض زبان جغتایی، زبان اویغوری و زبان ازبکی درون مناطقی کـه زبان جغتایی صحبت مـی‌شد، توسعه پیدا د. امروزه زبان اویغوری درون نتیجه ریشـه گرفتن از زبان جغتایی، شامل وام واژه‌های فراوانی از زبان فارسی است.[۶۵]

زبان سالاری

یکی از زبان‌های ترکی و از شاخه اغوز هست که حدود هفتاد هزار تن گویشور دارد. بیشتر سالارها درون استان‌های گانسو و چینگ‌های درون کشور چین زندگی مـی‌کنند. زبان سالار بـه دو گروه بزرگ گویشی تقسیم مـی‌شود. این انشعاب از آن جا سرچشمـه گرفته‌است کـه یکی از شاخه‌های گویشی از زبان‌های تبتی و چینی و شاخه دیگر از زبان‌های اویغوری و قزاقی تأثیر پذیرفته‌است. فقط یک سوم جمعیت قوم سالار بـه زبان سالاری تکلم مـی‌کنند کـه به ترکمنی شبیـه است. بخش دیگر نیز بـه زبان تبتی و تعداد بیشتر آنان بـه زبان چینی صحبت مـی‌کنند. زبان امروزی سالار تأثیر زیـادی از زبان‌های همسایـه چینی و تبتی گرفته‌است. درون پایـان حتما گفت کـه زبان سالار صورت مکتوب ندارد. بـه این خاطر مردم سالار، بـه عنوان زبان نوشتاری خود اویغوری را برگزیده بودند.

افغانستان

شماری از زبان‌ها، مانند زبان‌های مغولی و ترکی کـه در گذشته درون افغانستان مورد استفاده برخی از گویشوران بوده، بـه کلی نابود شده‌است و گویشوران آن‌ها درون حال حاضر بـه زبان‌های دیگر سخن مـی‌گویند.[۶۶]

ایران

ترکی آذری

علی ابوالقاسمـی، کارشناس و پژوهشگر حوزه تاریخ و فرهنگ بومـی ضمن هشدار درون مورد نابودی زبان ترکی آذری شمال استان همدان گفت: زبان ترکی درون شمال استان همدان آسیب جدی دیده‌است و طی سال‌های آینده نابود مـی‌شود. وی گفت زبان ترکی درون شمال استان همدان مورد بی‌توجهی و بی‌مـهری قرار گرفته‌است کـه بخشی از علل آن بـه بطن جامعه ترک زبانان شـهرستان‌های شمالی استان همدان برمـی‌گردد. بـه مرور زمان، واژه‌های زبان ترکی درون معرض فراموشی قرار گرفته‌است و کلماتی از دیگر زبان‌ها، از جمله فارسی و عربی درون مـیان لهجه‌های ترک زبان این استان رسوخ یـافته‌است. ابوالقاسمـی بیـان کرد اکثر والدین کودکان زبان گفتاری آنان را از ترکی بـه فارسی تغییر داده‌اند.[۶۷]

ترکی خراسانی

سازمان یونسکو از زبان‌های درون معرض خطر جهان یـا منسوخ شده، اطلسی تهیـه کرده‌است کـه به صورت آنلاین و به کمک نقشـه‌های گوگل قابل مشاهده است. درون این لیست، به منظور کشور ایران ۲۵ زبان درون معرض خطر نشان داده شده‌است کـه ترکی خراسانی یکی از این زبان‌ها هست و با عنوان زبان آسیب‌پذیر (Vulnerable) از آن یـاد شده‌است.[۶۸][۶۹] این زبان بیشتر درون استان خراسان شمالی صحبت مـی‌شود ولی درون استانـهای خراسان رضوی و گلستان هم گویشور دارد. بیشترانی کـه به زبان ترکی خراسانی سخن مـی‌گویند بـه زبان فارسی نیز مسلط هستند. نابودی تدریجی زبان ترکی خراسانی درون شمال و مرکز خراسان رخ داده‌است.

ترکی قشقایی

زبان ترکی قشقایی یکی از لهجه‌های شاخه جنوب غربی زبان ترکی هست که قشقایی‌ها بدان تکلم مـی‌کنند.[۷۰] درون واژگان قشقایی تأثیر زبان فارسی مشخص است، درون متون جمع‌آوری شده توسط دوئرفر و همکارانش از فیروزآباد دخیل‌های فراوان عربی دیده مـی‌شود. واژگان حکومتی و نظامـی مانند پاسبان، پیکان و شاه بیشتر از فارسی وارد این زبان شده‌اند. قاموس دینی بیشتر ریشـه عربی دارد اما از فارسی وارد این زبان شده‌اند و ویژگی‌های فارسی‌شان را حفظ کرده‌اند. واژگان پزشکی نیز تحت تأثیر فارسی هست مانند بیمار، درد و دارو.[۷۱] بنا بـه یک پژوهش، درون فیروزآباد قشقایی‌ها درون همـه سنین از زبان مادری درون حوزه‌های دوستانـه و خانوادگی استفاده مـی‌نمایند، اما درون شیراز افراد زیر بیست سال خانواده‌های ترک‌زبان تمایل چندانی بـه استفاده از زبان مادری ندارند. درون شیراز درون حوزه‌های مختلف زبان غالب فارسی هست و درون موقعیت‌های غیررسمـی درون بعضی از مواقع زبان مادری استفاده مـی‌شود درون صورتی کـه در فیروزآباد درون شرایط مشابه ترکی ترجیح داده مـی‌شود. ترکی درون شیراز بـه شدت تحت تأثیر فارسی است. زبان قشقایی درون مـیان جوانان بـه تدریج درون حال از دست کاربری‌اش است.[۷۲]

زبان خلجی

نشانـه‌هایی تاریخی نشان مـی‌دهد کـه خلج‌ها احتمال دارد درون اصل مردمـی آریـایی‌نژاد و گروهی از سکاها بوده‌اند کـه در آسیـای مـیانـه ترک‌زبان شده‌اند.[۷۳]مردم خلج از نظر فرهنگی ایرانی محسوب مـی‌شوند. امروزه زبان خلجی درون معرض انقراض قرار دارد و جای خود را بین نسل جدید خلجی‌ها بـه فارسی داده‌است. نسل جدید تنـها درون حد درک مطلب با این زبان آشنائی دارند و دیگر درون مـیان خود از این زبان استفاده نمـی‌کنند.[۷۴] بر اساس آمار سایت اتنولوگ تعداد گویش وران زبان خلجی درون ایران ۴۲٫۱۰۰ نفر مـی‌باشد.[۷۵]

ایل بچاقچی

بچاقچی، یکی از بزرگترین ایلات استان کرمان است. ایشان شیعه‌مذهب هستند و در گذشته بـه گویشی از ترکی صحبت مـی‌د ولی امروزه بیشتر شـهرنشین شده و به فارسی صحبت مـی‌کنند. واژه بچاقچی درون ترکی بـه معنای چاقوساز هست و گویـا از نام یکی از رؤسای گذشته ایل گرفته شده‌است.[۷۶]

عراق

اگرچه برخی از آن‌ها قادر بـه حفظ هویت زبانی خود شده‌اند، اما ترکمن‌های امروزی عراق بـه سرعت جذب جمعیت عموم، اکثریت و دیگر قبایل سازماندهی شده‌اند.[۷۷] بسیـاری از فرزندان امروزی اولین دوره مـهاجران ترکمن درون داخل مردم محلی عرب جذب شده‌اند.[۷۸] درون سال ۱۹۵۷ درون آخرین سرشماری قابل اعتماد بـه رسمـیت شناخته شدند، ولی بعد از آن با سیـاست‌های عرب‌سازی مواجه شدند. حزب بعث مواجه شدند.[۷۹] زبان رسمـی نوشتاری ترکمن‌ها، ترکی استانبولی است، و الفبای جدید آن، الفبای لاتین مـی‌باشد.[۸۰][۸۱] به‌طور عموم ترکمن‌های عراق «ترکمان»، «ترکمنان»، «ترکمانان» یـا «ترکمن» نامـیده مـی‌شوند[۸۲] و نباید آنان را باانی کـه به زبان ترکمنی درون ترکمنستان تکلم مـی‌کنند، یکسان دانست.[۸۳]

نژاد ترک‌تباران

کوه‌های آلتای درون مغولستان کـه خاستگاه مردم ترک شناخته مـی‌شود.

به مردم ترک‌زبان آسیـای کوچک و آناتولی پیشتر درون ایران، رومـی، عثمانی‌ها یـا ترکان عثمانی اطلاق مـی‌شد کـه پس از فروپاشی حکومت عثمانی این اصطلاح کنار گذاشته شد. سرزمـین مادری ترک‌های عثمانی مکانی درون آسیـای مرکزی نزدیک آلتای است. سلجوقیـان مردمـی ترک تبار از طوایف آسیـای مرکزی بودند، بـه سال ۱۰۳۷مـیلادی وارد ایران شدند و اولین حکومت اسلامـی خود را بنا نـهادند. سلجوقیـان به‌تدریج قسمت‌هایی از شرق و مرکز امپراتوری بیزانس روم را بـه تصرف خود درآوردند؛ و مسلمانان قسمت‌هایی از امپراتوری روم را تسخیرد و قونیـه را به‌عنوان مرکز انتخاب د. ایلخانان و بیگلربیگی‌ها بیگلربیگی آناتولی گروهی کوچک از ترک‌ها بودند کـه توسط بیگلر فرماندهی مـی‌شدند. سلطان رومـی سلجوق بعد از حملهٔ مغولان حکومتش بـه پایـان خود رسید. بعد از حملهٔ مغول‌ها و تصرف آن، آناتولی بـه بخش‌های مختلف بیگلربیگی تقسیم شد.

اقوام ترک‌زبان

پراکندگی اقوام ترک‌زبان[۸۴] بر اساس کشور محل سکونت، دین، مذهب و زبان[۸۵]

تصویری از قپچاق‌ها، متعلق بـه قرن ۱۲ مـیلادی، لوهانسک

ردیف قومـیت کشورهای مسکون جمعیت زبان دین ۱ ترک‌های آناتولی

• ترک‌های اروپا
• ترک‌های مسختی
• ترکمان‌های سوریـه
• ترک‌های آفریقای شمالی
• ترکمن‌های عراق

ترکیـه، آلمان، الجزایر، عراق، بلغارستان، گرجستان، سوریـه

60

۷۰ مـیلیون ترکی استانبولی مسلمان (سنی) و علوی ۲ مردمان آذربایجانی جمـهوری آذربایجان، ایران، عراق، ترکیـه، روسیـه، گرجستان

42

۳۰ مـیلیون ترکی آذربایجانی مسلمان (شیعه) ۳ ازبک‌ها ازبکستان، افغانستان، تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان

32

۲۸/۳ مـیلیون ازبکی مسلمان (سنی) ۴ قزاق‌ها قزاقستان، روسیـه، چین، ازبکستان

15

۱۳/۸ مـیلیون قزاقی مسلمان (سنی) ۵ اویغورها چین (سین‌کیـانگ), قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، ترکیـه ۹ مـیلیون اویغوری مسلمان (سنی) ۶ ترکمن‌ها ترکمنستان، ایران، افغانستان،

03

۸ مـیلیون ترکمنی مسلمان (سنی) ۷ تاتارها روسیـه، ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان، لهستان، لیتوانی، فنلاند

07

۷ مـیلیون تاتاری مسلمان (سنی) ۸ قرقیزها قرقیزستان، افغانستان، ازبکستان، چین، تاجیکستان

026

۴/۵ مـیلیون قرقیزی مسلمان (سنی) ۹ باشقیرها روسیـه، ازبکستان، قزاقستان

009

۲ مـیلیون باشقیری مسلمان (سنی) ۱۰ تاتارهای کریمـه اوکراین(شبه جزیره کریمـه), روسیـه، ازبکستان، ترکیـه، رومانی

009

۰/۵ که تا ۲ مـیلیون تاتاری کریمـه مسلمان (سنی) ۱۱ قشقایی وبهارلو ایران

009

۱/۷ مـیلیون ترکی قشقایی مسلمان (شیعه) ۱۲ چواش‌ها روسیـه

010

۱/۷ مـیلیون چوواشی مسیحیـان ارتدوکس ۱۳ قره‌قالپاق‌ها ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان

007

۰/۶ مـیلیون قره‌قالپاقی مسلمان (سنی) ۱۴ یـاقوت‌ها روسیـه

007

۰/۵ مـیلیون یـاکوتی مسیحیـان ارتدوکس ۱۵ قوموق‌ها روسیـه

007

۰/۴ مـیلیون قومـیقی مسلمان (سنی) ۱۶ قره‌چای‌ها و بالکارها روسیـه، ترکیـه

007

۰/۴ مـیلیون کاراچایی-بالکاری مسلمان (سنی) ۱۷ مردم تووان روسیـه

009

۰/۳ مـیلیون تووانی بودایی ۱۸ گاگائوزها مولداوی

009

۰/۲ مـیلیون گاگائوزی مسیحیـان ارتدوکس ۱۹ قارائی‌های کریمـه و کریمچاک‌ها لیختن‌اشتاین، لهستان، روسیـه، ترکیـه

007

۰/۲ مـیلیون کارائیم و کریمچاک یـهودیت

یک قرقیز مناسچی درون یک یورت درون شـهر کاراکول

اقلیت‌ها درون کشورهای ترک زبان

Azerbaijan

نوشتار اصلی: Demographics of Azerbaijan

Kazakhstan

نوشتار اصلی: Demographics of Kazakhstan

Kyrgyzstan

نوشتار اصلی: Demographics of Kyrgyzstan

Turkey

نوشتار اصلی: Demographics of Turkey

Number Ethnic Minimum Estimates Maximum Estimates Further information Balkan ۱  آلبانی 1,500,000 5,000,000 Albanians in Turkey / Albanians ۲  بوسنی و هرزگوین 100,000 2,000,000 Bosniaks in Turkey / Bosnians ۳  بلغارستان 350,000 750,000 Bulgarians in Turkey / Pomaks in Turkey / Bulgarians ۴  یونان 2,000 30,000 Greeks in Turkey / Pontic Greeks / Caucasus Greeks / Greeks ۵  صربستان 15,000 60,000 Serbs in Turkey / Serbs 1 Total 2,000,000 7,900,000 Minorities in Turkey Caucasus ۱  آبخاز 600,000 600,000 Abkhazians / Abkhaz language ۲  ارمنستان 150,000 5,000,000 Armenians in Turkey / Hidden Armenians / Armenians ۳  چچن 100,000 100,000 Chechens in Turkey / Chechens ۴  Circassia 150,000 7,000,000 Circassians in Turkey / Circassians ۵  گرجستان 100,000 1,500,000 Georgians in Turkey / Georgians ۶  ترکیـه 45,000 2,250,000 Laz people in Turkey / Laz people 2 Total 1,100,000 16,450,000 Peoples of the Caucasus in Turkey / Peoples of the Caucasus Central Asia ۱  قزاقستان 10,000 10,000 Kazakhs ۲  قرقیزستان 1,600 1,600 Kyrgyzs ۳  تاجیکستان 1,000 1,000 Tajiks ۴  ترکمنستان 1,500 1,500 Turkmens ۵  ترکستان شرقی 50,000 50,000 Uyghurs ۶  ازبکستان 45,000 45,000 Uzbeks 3 Total 120,000 120,000 Central Asian peoples Turkic peoples ۱  جمـهوری آذربایجان 530,000 800,000 Azerbaijanis in Turkey / Azerbaijanis ۲  جمـهوری خودمختار کریمـه 150,000 6,000,000 Crimean Tatars in Turkey / Crimean Tatars ۳  کاراچای-چرکسیـا 20,000 20,000 Karachays ۴  ترکیـه 40,000 75,000 Meskhetian Turks 4 Total 740,000 6,895,000 Turkic peoples Iranian peoples ۱  افغانستان 25,000 50,000 Afghans in Turkey / Afghans ۲  ایران 500,000 650,000 Iranian diaspora / Persians ۳  کردستان 13,000,000 23,000,000 Kurds in Turkey / Kurdish population / Turkish Kurdistan / Kurds ۴  کردستان 1,000,000 3,000,000 Zaza Kurds / Zaza nationalism / Zaza language ۵  اوستیـای شمالی-آلانیـا 50,000 50,000 Ossetians in Turkey / Ossetians ۶  مردم رومانی 700,000 5,000,000 Romani people in Turkey / Romani people 5 Total 15,300,000 31,750,000 Iranian peoples European peoples ۱  هلند 15,000 15,000 Dutch people ۲  آلمان 50,000 50,000 Germans in Turkey / Germans ۳  بریتانیـای کبیر 35,000 35,000 Britons in Turkey / British people ۴  ایتالیـا 35,000 35,000 Levantines in Turkey / Levantines (Latin Catholics) ۵  لهستان 4,000 4,000 Polish diaspora / Poles ۶  روسیـه 50,000 50,000 Russians in Turkey / Russians 6 Total 190,000 190,000 European peoples Other Minorities ۱  African Union 100,000 100,000 Afro Turks / African diaspora / Africans ۲  اتحادیـه عرب 1,500,000 5,000,000 Arabs in Turkey / Iraqis in Turkey / Arabs ۳  آشور 15,000 65,000 Assyrians in Turkey / Assyrian genocide / Assyrians ۴  اسرائیل 15,000 18,000 Jews in Turkey / Antisemitism in Turkey / Jews 7 Total 1,630,000 5,200,000 Other Minorities in Turkey 37 Group Grand Total 21,080,000 68,505,000 Minorities in Turkey

Turkmenistan

نوشتار اصلی: Demographics of Turkmenistan

Uzbekistan

نوشتار اصلی: Demographics of Uzbekistan

جمعیت گذشته و آینده

• نوشتار اصلی: List of countries by past and future population
• نوشتار اصلی: List of countries by future population (United Nations, medium fertility variant)
• List of countries by past and future population provide 1950, 2000 and 2050 population while List of countries by future population (United Nations, medium fertility variant) provide 2100 population.

Rank Country Area 1950 2000 2050 2100 1  ترکیـه ۷۸۳٬۵۶۲ ۲۱٬۱۲۲٬۰۰۰ ۶۵٬۹۷۰٬۰۰۰ ۸۹٬۲۹۱٬۰۰۰ ۸۷٬۹۸۳٬۰۰۰ 2  ازبکستان ۴۴۷٬۴۰۰ ۶٬۲۹۳٬۰۰۰ ۲۵٬۰۴۲٬۰۰۰ ۳۵٬۱۱۷٬۰۰۰ ۳۲٬۰۷۷٬۰۰۰ 3  قزاقستان ۲٬۷۲۴٬۹۰۰ ۶٬۶۹۴٬۰۰۰ ۱۵٬۶۸۸٬۰۰۰ ۲۲٬۲۳۸٬۰۰۰ ۲۴٬۷۱۲٬۰۰۰ 4  جمـهوری آذربایجان ۸۶٬۶۰۰ ۲٬۸۸۶٬۰۰۰ ۸٬۴۶۴٬۰۰۰ ۱۱٬۲۱۰٬۰۰۰ ۹٬۶۳۶٬۰۰۰ 5  قرقیزستان ۱۹۹٬۹۰۰ ۱٬۷۳۹٬۰۰۰ ۴٬۹۳۸٬۰۰۰ ۷٬۰۶۴٬۰۰۰ ۹٬۰۴۶٬۰۰۰ 6  ترکمنستان ۴۸۸٬۱۰۰ ۱٬۲۰۵٬۰۰۰ ۴٬۳۸۶٬۰۰۰ ۶٬۶۰۸٬۰۰۰ ۵٬۶۰۶٬۰۰۰ Total ۴٬۷۳۰٬۴۶۲ ۳۹٬۹۳۹٬۰۰۰ ۱۲۴٬۴۸۸٬۰۰۰ ۱۷۱٬۵۲۸٬۰۰۰ ۱۶۹٬۰۶۰٬۰۰۰

وسعت خاکی و آبی (به جز دریـای کاسپین)

• نوشتار اصلی: Exclusive economic zone

This list includes dependent territories within their sovereign states (including uninhabited territories), but does not include claims on Antarctica. EEZ+TIA is exclusive economic zone (EEZ) plus total internal area (TIA) which includes land and internal waters.

Rank Country Area EEZ Shelf EEZ+TIA 1  ترکیـه ۷۸۳٬۵۶۲ ۲۶۱٬۶۵۴ ۵۶٬۰۹۳ ۱٬۰۴۵٬۲۱۶ 2  ازبکستان ۴۴۷٬۴۰۰ ۰ ۰ ۴۴۷٬۴۰۰ 3  قزاقستان ۲٬۷۲۴٬۹۰۰ ۰ ۰ ۲٬۷۲۴٬۹۰۰ 4  جمـهوری آذربایجان ۸۶٬۶۰۰ ۰ ۰ ۸۶٬۶۰۰ 5  قرقیزستان ۱۹۹٬۹۰۰ ۰ ۰ ۱۹۹٬۹۰۰ 6  ترکمنستان ۴۸۸٬۱۰۰ ۰ ۰ ۴۸۸٬۱۰۰ Total ۴٬۷۳۰٬۴۶۲ ۲۶۱٬۶۵۴ ۵۶٬۰۹۳ ۴٬۹۹۲٬۱۱۶

دین اقوام ترک‌تبار

اسلام

ترکان خود را تماماً تسلیم اسلام د کـه این از مشخصه‌های اسلام ترکی ست. ترکهای گرویده بـه اسلام هویت ملیشان را چنان غرق درون اسلام کرده بودند کـه عربها و ایرانیـان هرگز چنان نکرده بودند. دلیل این بخشی به‌دلیل نیرومندی این آیین درون هنگام مواجهه آن‌ها با آن درون سرحدات اسلام و کفر، بخشی بـه این دلیل بود کـه گرویدن آنان بـه اسلام آنان را فوراً درگیر جنگ مقدس با خویشاوندان کافرشان کرد. به منظور تذکره‌های عربی روزهای قهرمانانـه پگن عربستان، غرور ایرانی نسبت بـه افتخارات ازدست‌رفته ایران باستان، هیچ معادل ترکی وجود ندارد. تمدنـها، حکومتها، ادیـان و ادبیـات ترکی قبل از اسلام، جز اندکی شعر مردمـی و اسطوره شجره نامـه‌ای زدوده و فراموش شدند. حتی خود نام ترک به منظور ترک‌ها و نیز غربی‌ها مترادف با مسلمان شد. ترک‌ها درون جدّیت ایمانشان بـه اسلام با هیچ مردم دیگری برابر نیستند. ازاین‌رو عجیب نیست کـه سنی با حمایت سلسله‌های ترک احیـا شد و گسترش یـافت.[۸۶]

مسیحیت

گاگائوزها مسیحی هستند.[۸۷] چوواش‌ها اسماً ارتدوروسی هستند.[۸۸] دین یـاقوت‌ها (ساخاها[۸۹]) آمـیزه‌ای از اعتقادات ترکی، مغولی، تونقوزی و روسی است.[۹۰]

• شمنیسم
• بودایی
• یـهودی
• مسیحی

پیشینـهٔ واژهٔ تُرک

در نوشته‌های تاریخی، «ترک» درون مقابل تاجیک (غیر عرب و ترک) آمده‌است. نام ترک نخستین بار درون قرن ششم مـیلادی درون نوشته‌های چینی دیده مـی‌شود. درون همان قرن، ترکان، دولتی نیرومند تأسیس د کـه از مغولستان و سرحد شمالی چین که تا دریـای سیـاه امتداد داشته‌است. مؤسس حکومت مزبور، کـه چینیـان او را «تئومان» مـی‌نامند، درون کتیبه‌های ترکی بومن، درون سال ۵۵۲ م. درگذشت و برادرش «ایستمـی» (در تاریخ طبری: سنجبوخاقان) کـه در مغرب فتوحاتی کرده، ظاهراً که تا سال ۵۷۶ م. زیسته‌است این دو برادر گویـا از آغاز مستقل از یکدیگر حکومت مـی‌د. چینیـان از دولت مزبور بنام امپراتوری ترکان شمال و مشرق یـاد کرده‌اند. درون سال ۵۸۱ م. تحت نفوذ سلسلهٔ چینی «سویی» این دو امپراتوری به‌طور قطع از یکدیگر جدا شدند و بعدها هر دو تابع سلسلهٔ چینیِ «تانگ» (۶۱۸ – ۹۰۷ م) گردیدند. درون حدود سال ۶۸۲ م. ترکان شمال موفق شدند استقلال خود را به‌دست آورند.

اصطلاح «ترک» از مـیانـهٔ سدهٔ ششم مـیلادی برپایـهٔ اتحادیـهٔ گوگ ترک‌ها درون مناطق شمال چین و بیـابان‌های غربی آن ایجاد شد و بر اقوام زیرگروه این اتحادیـه گذاشته شد و از این بعد اقوام جُداسَر و مستقل این اتحادیـه‌ها کـه هر کدام به منظور خود نام ویژهٔ خود را داشت، ترک نامـیده شدند.[۹۱]

در ایران

اقوام ترک زبانی درون ایران زندگی مـی‌کنند کـه و درون چندین استان پراکنده‌اند:

• مردم آذری:از بومـیان منطقه آران بوده‌اند[۹۲][۹۳] ترک‌سازی آذربایجان درون زمان سلجوقیـان و با ورود اولین اقوام ترک اغوز بـه صورت عمده بـه آذربایجان شروع شد.[۹۴] و مـهاجرت آنان که تا زمان حکومت مغولان ادامـه یـافت به‌طوری‌که بسیـاری از نیروهای ایلخانان ترک بودند. درون زمان صفویـان ترکسازی آذربایجان با نفوذ قزلباشـها افزایش یـافت. واژه آذربایجان از واژه کهن ولایت «آتورپاتکان» مشتق شده و بیـانگر این هست که با تغییر زبان، اسامـی محلی هر چند با تغییرات اندکی از ترک‌سازی جدا ماندند.[۹۵]
• ترکمن‌ها: شاخه‌ای از ترکان آسیـای مـیانـه معروف بـه اُغوز یـا غُز هستند کـه از عهد قدیم درون صحراهای وسیع بخش سفلای رود سیحون و بین دریـای آرال بـه زندگی کوچ‌نشینی روزگار مـی‌گذراندند. که تا حدود قرن هفتم مـیلادی ترکمن‌ها جزئی از قوم بزرگ ترک بودند. درون این سال‌ها بـه دنبال اضمحلال امپراطوری گؤک تؤرک‌ها،[۹۶] گروهی از ترک‌ها کـه اغوز نامـیده مـی‌شدند، از آنان جدا شده از ناحیـهٔ ارخون بـه طرف آرال و سیردریـا کوچ د.[۹۷] ترکمن‌های ایران بیشتر درون جنوب شرقی دریـای خزر و در ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانـه اترک وگرگان‌رود سدارند.
• قشقایی‌ها: یکی از اتحادیـه‌های ایلی درون ایران است. از اقوام مختلفی از جمله ترک، کرد، لر، عرب و … تشکیل شده کـه به زبان ترکی قشقائی سخن مـی‌گویند. بیشتر افراد این ایل ترک تبار هستند.[۹۸] قشقایی‌ها عموماً بر این باورند کـه اجدادشان بـه عنوان قراولان لشکر هلاکوخان و تیمور از ترکستان بـه ایران آمده‌اند. درون حالی کـه ورودشان درون زمان مـهاجرت‌های بزرگ قبیله‌ای قرن یـازدهم مـیلادی محتمل‌تر است.
• افشار:یکی از ایل‌های ترکمان[۹۹][۱۰۰][۱۰۱][۱۰۲][۱۰۳][۱۰۴][۱۰۵] جزء گروه قومـی ترک‌های آذربایجانی هستند.[۱۰۶][۱۰۷][۱۰۸] کـه در زمان شاه اسماعیل صفوی همراه با شش ایل بزرگ از آناتولی عثمانی بـه ایران آمدند و پایـه‌های دودمان صفوی را بنیـاد گذاردند.
• ترک‌های خراسان: بخشی از مردمان ترک‌زبان ساکن خراسان و نواحی همسایـه از ترکمنستان که تا فراتر از آمودریـا هستند[۱۰۹] کـه به زبان ترکی خراسانی سخن مـی‌گویند و پیرو مذهب شیعهٔ دوازده‌امامـی هستند. جمعیت این گروه درون درون ایران و نواحی همسایـه با استناد بـه دانشنامـه ایرانیکا بیش از یک مـیلیون نفر است[۱۰۹]

دربارهٔ تاریخ حضور اقوام ترک درون خراسان اقوال مختلفی وجود دارد.

ایوانوف (۱۹۲۶، ص ۱۵۴) ترکهای خراسان را بازمانده مـهاجمان ترکی دانسته کـه در قرن سوم از ترکستان بـه خراسان حمله د.[۱۱۰]
فرای و صاییلی (ص ۳۱۵) تاریخ حضور ترکان درون خراسان و ماوراءالنـهر را بـه قبل از ورود اسلام بـه ایران نسبت داده‌اند.[۱۱۱]

در منابع جغرافیـایی قرون اولیـه هجری نیز دربارهٔ حضور ترکان خلج درون مناطقی از خراسان بزرگ مطالبی آمده‌است.[۱۱۲][۱۱۳] بـه نظر یوهانسون (۱۹۹۸، ص ۳۲۵)، قسمت اعظم ترکهای ایران از اخلاف سلجوقیـان‌اند. سلجوقیـان از قبایل غز بودند و ترکهای خراسان درون اصل بازمانده دسته‌ای از این ترکان غز محسوب مـی‌شوند.[۱۱۴]

ترک‌های خراسان را پروفسور دورفر از نسل ترکان سلجوقی مـی‌داند. اگر چه قبل ار سلجوقیـان گروهی دیگر از ترکان اغوز درون زمان سلطان محمود غزنوی بـه خراسان کوچ د ولی انبوه ترکان با فرزندان سلجوق یعنی طغرل و چاغری بـه خراسان آمدند.

سلسله‌های ترک‌تبار ایران

سلسله‌های ترک‌تبار کـه در ایران بعد از اسلام حکومت د عبارتند از:

• غزنویـان (۱۱۷۶–۹۷۷ مـیلادی)[۱۱۵]
• سلجوقیـان (۴۲۹ ه‍.ق - اواخر قرن ششم)[۱۱۶]
• خوارزمشاهیـان
• ایلخانان
• تیموریـان
• آق قویونلوها
• قراقویونلوها
• افشاریـان[۱۱۷]
• قاجاریـه[۱۱۸]

نگارخانـه

• یک زن اویغور درون چین

• جوانان و سالخوردگان مردم گاگائوز.

• ی ترکمن با لباس بومـی

• کودکان ازبک درون سمرقند

• خانواده‌ای از ترک‌های استانبولی.

• گروه ی از کودکان ترک قبرس

• زنی قرقیز با لباس بومـی

• بچه‌ای از ترکمن‌های عراق

• یک زن آذربایجانی از باکو، سال ۱۸۹۷

• ان قزاق

• کودکان باشقیری با لباس بومـی

• زنی درون حین از مردم چواش

• زنی تاتار درون قرن ۱۸ مـیلادی

• ان و پسرانی از قوم سالار

پانویس

↑ Brigitte Moser, Michael Wilhelm Weithmann, Landeskunde Türkei: Geschichte, Gesellschaft und Kultur, Buske Publishing, 2008, p. 173

↑ Deutsches Orient-Institut, Orient, Vol. 41, Alfred Röper Publushing, 2000, p. 611

↑ "Turkey". The World Factbook. Retrieved 21 December 2014. "Population: 81,619,392 (July 2014 est.)" "Ethnic groups: Turkish 70–75%, Kurdish 18%, other minorities 7–12% (2008 est.)" 70% of 81.6m = 57.1m, 75% of 81.6m = 61.2m

↑ "Uzbekistan". The World Factbook. Retrieved 21 December 2014. "Population: 28,929,716 (July 2014 est.)" "Ethnic groups: Uzbek 80%, Russian 5.5%, Tajik 5%, Kazakh 3%, Karakalpak 2.5%, Tatar 1.5%, other 2.5% (1996 est.)" Assuming Uzbek, Kazakh, Karakalpak and Tartar are included as Turks, 80% + 3% + 2.5% + 1.5% = 87%. 87% of 28.9m = 25.2m

↑ "Azerbaijani (people)". Encyclopædia Britannica. Retrieved 24 January 2012.

↑ "Kazakhstan". The World Factbook. Retrieved 21 December 2014. "Population: 17,948,816 (July 2014 est.)" "Ethnic groups: Kazakh (Qazaq) 63.1%, Russian 23.7%, Uzbek 2.9%, Ukrainian 2.1%, Uighur 1.4%, Tatar 1.3%, German 1.1%, other 4.4% (2009 est.)" Assuming Kazakh, Uzbek, Uighur and Tatar are included as Turks, 63.1% + 2.9% + 1.4% + 1.3% = 68.7%. 68.7% of 17.9m = 12.3m

↑ ru:Этно-языковой состав населения России

↑ "China". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ "Azerbaijan". The World Factbook. Retrieved 30 July 2016. "Population: 9,780,780 (July 2015 est.)"

↑ "Turkmenistan". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ "Kyrgyzstan". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ "Afghanistan". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ "Iraq". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ "Tajikistan". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ "Obama, recognize us". St. Louis American. Retrieved 18 March 2015.

↑ Nahost-Informationsdienst (ISSN 0949-1856): Presseausschnitte zu Politik, Wirtschaft und Gesellschaft in Nordafrika und dem Nahen und Mittleren Osten. Autors: Deutsches Orient–Institut; Deutsches Übersee–Institut. Hamburg: Deutsches Orient–Institut, 1996, seite 33. « The number of Turkmens in Syria is not fully known, with unconfirmed estimates ranging between 800,000 and one million. »

↑ TRNC SPO, Economic and Social Indicators 2014, pages=2–3

↑ "Georgia". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ "Results / General results of the census / National composition of population". All-Ukrainian Census, 2001. December 5, 2001. Retrieved 2007-08-05.

↑ "Mongolia". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ Al-Akhbar. "Lebanese Turks Seek Political and Social Recognition". Retrieved 2 March 2012.

↑ "Tension adds to existing wounds in Lebanon". Today's Zaman. Retrieved 6 April 2011.

↑ Ahmed, Yusra (2015), Syrian Turkmen refugees face double suffering in Lebanon, Zaman Al Wasl, retrieved 11 October 2016

↑ Syrian Observer (2015). "Syria's Turkmen Refugees Face Cruel Reality in Lebanon". Retrieved 10 October 2016.

↑ "Pakistan". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ "Moldova". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ "Macedonia". The World Factbook. Retrieved 13 May 2014.

↑ ۲۸٫۰۲۸٫۱۲۸٫۲ «ترک / ترکها». دانشنامـهٔ جهان اسلام. 

↑ «دائرةالمعارف بزرگ اسلامـی». ۲۰۱۱. بازبینی‌شده درون سه ژوئن ۲۰۱۱. 

↑ عنوان. ایران و ترکان درون روزگار ساسانیـان/ نویسنده عنایت‌الله رضا/ نشر. علمـی و فرهنگی/ص۲۳۰/تاریخ. ۲۰۱۱/تاریخ بازدید. ۲۰۱۱

↑ ایرانیـان و ترکان درون روزگار ساسانیـان، عنایت الله رضا، ص29

↑ ۳۲٫۰۳۲٫۱ http://en.wikipedia.org/wiki/Turkic_peoples

↑ ۳۳٫۰۳۳٫۱ http://fr.wikipedia.org/wiki/Peuples_turcs

↑ ۳۴٫۰۳۴٫۱ http://de.wikipedia.org/wiki/Turkvölker

↑ ۳۵٫۰۳۵٫۱ http://ru.wikipedia.org/wiki/Тюрки

↑ «Turkic peoples». Encyclopædia Britannica. 

↑ محسنی، محمدرضا، ۱۳۸۹: پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان، انتشارات سمرقند، ص۸۹

↑ [۱]

↑ spiritus-temporis، بازدید: نوامبر ۲۰۰۸.

↑ عنایت الله، رضا. ایران و ترکان درون روزگار ساسانیـان. 29. شابک ‎۹۷۸-۶۰۰-۱۲۱-۱۹۴-۲. 

↑ «تاتار». دانشنامـه جهان اسلام. 

↑ ۴۲٫۰۴۲٫۱ واسیلی‌ ولادیمـیروویچ بارتولد(ترجمـه دکتر غفار حسینی). تاریخ ترک های آسیـای مـیانـه. تهران: توس، 1376. 44. 

↑ Origin of Türks and Tatars, Moscow, Publishing house "Insan", 2002, BBK ۶۳٫۳ (۲Р-۶Т), ۰۹۴, Published by the decision of the Bureau of the Humanities Branch of AN RT, Editor: Doctor of Historical Sciences, Professor Ya.S.Sharapov, Reviewers: Doctor of Philosophy, Professor R.Kh.Bariev, Doctor of Historical Sciences, Professor D.K.Sabirov

↑ ۴۴٫۰۴۴٫۱ محسنی، محمدرضا، ۱۳۸۹: پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان، انتشارات سمرقند، ص۲۳۵

↑ (2001) HLA alleles and haplotypes in the Turkish population: relatedness to Kurds, Armenians and other Mediterraneans Tissue Antigens 57 (4), 308–317

↑ Tissue Antigens. Volume 61 Issue 4 Page 292-299, April 2003. Genetic affinities among Mongol ethnic groups and their relationship to Turks

↑ ahg078.tex

↑ "CIA - The World Factbook". Cia.gov. Retrieved ۲۰۱۱-۰۵-۱۶. Check date values in: |access-date= (help)

↑ [۲], ملیت (روزنامـه), 22 March 2007. (ترکی)

↑ http://ekurd.net/mismas/articles/misc2012/9/turkey4166.htm

↑ Cole, Jeffrey (2011), Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia, ABC-CLIO, ISBN 1-59884-302-8

↑ Pan-Turkism From Irredentism to Cooperation نوشتهٔ جیکوب ام. لانداؤ (JACOB M. LANDAU)

↑ Zakiev - Genesis - TurkicWorld

↑ Findley, Carter Vaughn. 2005. The Turks in World History. Oxford University Press. ISBN: 0-19-516770-8; ISBN 0-19-517726-6 p. 29

↑ http://www.xjass.com/ls/content/2010-06/11/content_150662.htm

↑ http://www.iranicaonline.org/articles/sogdian-trade

↑ Carter V. Findley, The Turks in World History, (Oxford University Press, October 2004) ISBN 0-19-517726-6

↑ ایران و ترکان درون روزگار ساسانیـان، عنایت الله رضا، ص 29-30

↑ ۵۹٫۰۵۹٫۱۵۹٫۲۵۹٫۳۵۹٫۴۵۹٫۵ «حماسه درون ادبیـات ترکی». دانشنامـهٔ جهان اسلام. 

↑ «ʿĀŠEQ». Iranica. 

↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/index.php?hl=en&page=atlasmap#

↑ http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/endangered-languages/atlas-of-languages-in-danger/

↑ https://www.ethnologue.com/country/RU/languages

↑ https://www.britannica.com/place/Russia/Mixed-and-deciduous-forest#ref422354

↑ Badīʻī, Nādira (1997), Farhang-i wāžahā-i fārsī dar zabān-i ūyġūrī-i Čīn, Tehran: Bunyād-i Nīšābūr, p. 57

↑ http://www.bbc.com/persian/afghanistan/2009/02/090221_a-afg-mother-language-day

↑ http://www.dana.ir/news/359108.html/زبان-ترکی-شمال-استان-همدان-در-معرض-فراموشی-است

↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/

↑ https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_endangered_languages_in_Asia#Iran

↑ Ethnologue report for language code: qxq

↑ Michael Knüppel، دانشنامـه ایرانیکا.

↑ حسین‌آبادی، «زوال تدریجی گویش ترکی قشقایی»، گویش‌شناسی، ۵۸.

↑ Bosworth, C.E. ; Doerfer, G. «K̲H̲alad̲j̲.» Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. 04 November 2008 <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0485>

↑ *Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl. p.۱۶۵

↑ Ethnologue report for Iran

↑ http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=6417

↑ Helen Chapin Metz and the Federal Research Division of the Library of Congress. Iraq: A Country Study, p. 86.

↑ Taylor 2004, 30.

↑ Anderson & Stansfield 2009, 43.

↑ Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı. "Declaration of Principles of the (Iraqi?) Turkman Congress". Retrieved 2011-11-25.

↑ Nissman, David (5 March 1999), "The Iraqi Turkomans: Who They Are and What They Want", Iraq Report, Radio Free Europe/Radio Liberty, 2 (9)

↑ Central Intelligence Agency. "The World Factbook: Iraq". Retrieved 2011-11-29.

↑ Johanson ۲۰۰۹, ۱۱۱۶.

↑ «Turkic peoples». Encyclopædia Britannica. بازبینی‌شده درون ۲۵ ژوئیـهٔ ۲۰۱۳. 

↑ مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیـا. «Turkic peoples». درون دانشنامـهٔ ویکی‌پدیـای انگلیسی، بازبینی‌شده درون ۲۵ ژوئیـهٔ ۲۰۱۳.

↑ http://books.google.com/books?id=-LWbBMm27w8C&lpg=PP1&pg=PT84#v=onepage&q&f=false

↑ «Culture». gagauzia. 

↑ «Chuvash». Encyclopedia Britannica. 

↑ «Sakha». Encyclopedia Britannica. 

↑ «Yakut - Religion and Expressive Culture». everyculture. 

↑ محسنی، محمدرضا، ۱۳۸۹: پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان، انتشارات سمرقند، ص۹۷

↑ Kobishchanov, Yuri et al. Axum. Pennsylvania State University Press, 1979; p. 89

↑ Ronald G. Suny: What Happened in Soviet Armenia? Middle East Report, No. 153, Islam and the State. (Jul. – Aug. , 1988), pp. 37–40.

↑ An Introduction to the History of the Turkic Peoples pp. 385-6

↑ "The spread of Turkish in Azerbaijan", Encyclopaedia Iranica,. Retrieved 11 June 2006.

↑ Peoples of Western Asia By Marshall Cavendish Corporation

↑ سیری درون تاریخ سیـاسی اجتماعی ترکمنـها، امـین‌الله گلی، نشر علم، ۱۳۶۶

↑ Pierre Oberling. “QAŠQĀʾI TRIBAL CONFEDERACY i. HISTORY”. In Encyclopædia Iranica. vol. 1. Bibliotheca Persica Press, July 20, 2003. ISBN ‎0710091109. Archived from the original on 02 April 2013. Retrieved July 20, 2003. 

↑ خطای یـادکرد: خطای یـادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی به منظور یـادکردهای با نام autogenerated1 وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).

↑ http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-c3e1a26362c34adebd653ebfb3bf2dad-fa.html

↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامـی - افشار

↑ Joshua Project - Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc

↑ Tapper, Richard (1997). Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press, ISBN: 0-521-58336-5, 9780521583367, Page 44

↑ Reid,.J. J. (2000). «Crisis of the Ottoman Empire: Prelude to Collapse 1839-1878.» Franz Steiner Verlag, ISBN 3-515-07687-5, 9783515076876, Page 210

↑ Peter Malcolm Holt, Ann Katherine Swynford Lambton, Bernard Lewis (1977). The Cambridge History of Islam Cambridge University Press,ISBN 0-521-29135-6, 9780521291354, Page 430

↑ Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. — Greenwood Press, 1978 — p. 56 — ISBN 978-0-8371-9880-4

↑ Российский этнографический музей. Афшары.

↑ «Азербайджанцы». درون Great Soviet Encyclopedia. بازبینی‌شده درون Sep 13, 2013. 

↑ ۱۰۹٫۰۱۰۹٫۱ خطای یـادکرد: خطای یـادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی به منظور یـادکردهای با نام Iranicaonline وارد نشده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).

↑ Vladimir Ivanov, "Further notes on gypsies in Persia", J[R]ASB, new series, vol.16, no.7.1920

↑ Richard N. Frye and A. M. Sayili, "The Turks in Khurasan and Transoxania at the time of the Arab conquest", The Moslem world, XXXV, no.4 (Oct.1945)

↑ ابن‌حوقل، ص 419

↑ اصطخری، ص 253

↑ idem, "Irano-Turkic", in Turkic-Iranian contact areas: historical and linguistic aspects, ed. Lars Johanson and Christiane Bulut, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006

↑ Ghaznavid Dynasty. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.

↑ Seljuq. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.

↑ Afsharid Dynasty. Oxford Islamic Studies

↑ Qājār Dynasty. (2009). Encyclopædia Britannica. Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica.

منابع

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ مردمان ترک موجود است.

• تاریخ طبری جلد ۱، ص ۸۹۵ و ۸۹۶ (پیشینـه واژهٔ ترک)
• حاشیـهٔ برهان چ معین (پیشینـه واژهٔ ترک)

پژوهشی پیرامون زبان، دین، خط ترکان، مؤلف و مترجم حسین شرقی / کتابخانـه ملی ایران ۱۲۴۷۶–۷۸م (پراکندگی اقوام ترک)