شـهرستان آوج - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

شـهرستان آوج اطلاعات کلی کشور ایران استان قزوین
مرکز آوج
مردم
جمعیت ۶۶۷۰

شـهرستان آوج یکی از شـهرستان‌های استان قزوین، اعلم ساوه و به مرکزیت شـهر آوج مـی‌باشد. اعلم ساوه این شـهرستان با مساحت ۲۷۷۶ کیلومترمربع درون طول جغرافیـایی ۰۶ و ۴۹ که تا ۴۵َ و ۴۹ درجه شرقی و عرض جغرافیـایی ۲۵َ و ۳۵ که تا ۴۷َ و ۳۵ درجه شمالی قرار دارد.[۱]

مرکز شـهرستان شـهر آوج درون فاصله ۱۲۵ کیلومتری قزوین و ۱۱۵ کیلومتری شـهر همدان درون منطقه‌ای کاملاً کوهستانی واقع شده‌است کـه این امر باعث گردیده کـه دارای تابستان‌های بسیـار خنک و زمستان‌های پر برفی باشد. اعلم ساوه جمعیت ساکن درون این شـهرستان درون حدود چهل و پنج هزار نفر مـی‌باشد.

مکان‌های دیدنی فراوانی درون این شـهرستان وجود دارد کـه از جمله مـهم‌ترین آن‌ها مـی‌توان بـه دره سرسبز روستای توآباد، برج‌های دوگانـه خرقان واقع درون روستای حصار ولیعصر، کاروانسرای شاه عباسی آوج، آبگرم معدنی شـهر آبگرم، تفرجگاه علی بولاغو درون روستای ارتش آباد، درخت کهنسال روستای پروان، آبشار شاه دره آوج، آبشار روستای منصور، غار قلعه کرد، غار عباس‌آباد ، امامزاده‌های روستای کلنجین، امامزاده اسماعیل خروس دره، کوه بلند آق داغ، کهن سرزمـین روستای وروق، طبیعت روستای مشانـه، روستاهای دیدنی کامشکان، روستای دیدنی خروس دره، اسماعیل‌آباد، نیریج، شـهیدآباد، قهوج، هرائین، قیرخ بولاغ (چهل چشمـه)، روستای منصور، امامزاده علاءالدین، چوبینـه ،چنگوره ، روستای یمق و... نام برد.

این شـهرستان از شمال با شـهرستان تاکستان و از شرق با شـهرستان بوئین زهرا و از سمت غرب با استان‌ زنجان و از سمت جنوب با استان همدان، و مرکزی همسایـه مـی‌باشد. محصولات مـهم درون این شـهرستان انواع سیب، انواع هلو، زردآلو، گردو، بادام، گندم، گوجه فرنگی و... مـی‌باشد. این شـهرستان دارای دو بخش بـه نام‌های آوج و آبگرم است. همچنین دهستان‌های شـهید آباد، خرقان غربی و حصار ولیعصر درون بخش آوج و دهستان خرقان شرقی درون بخش آبگرم این شـهرستان قرار دارد.

تقسیمات کشوری

• شـهرستان آوج
  • بخش مرکزی
    • دهستان حصار ولیعصر
    • دهستان خرقان غربی
    • دهستان کلنجین
  • بخش آبگرم
    • دهستان خرقان شرقی

شـهرها: اعلم ساوه آوج و آبگرم

جمعیت

بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شـهر آوج درون سال ۱۳۸۵ برابر با ۳۳۶۰ نفر بوده‌است.[۲]

پیشینـه تاریخی

در مورد سابقه تاریخی این منطقه روایـات متعدد و آثار باستانی و تپه‌های باستانی گوناگونی درون اقصی نقاط وجود دارد، کـه هر کدام علاوه بر روایـات مختلف شاهدان عینی مـی‌باشند و برخی از روایـات سابقه تاریخی این منطقه را بـه دوران مادها (۷۰۸ قبل از مـیلاد) مـی‌رساند و همچنین ساسانیـان نیز این منطقه دارای موقعیت ممتازی بوده‌است و در نـهایت درون سال ۲۴۱ه. ق بـه قزوین ملحق مـی‌شود. از سیر و تحول تاریخی آوج کـه به آن خرقان گفته مـی‌شود، اطلاعات دقیق و معتبری درون دست نیست لیکن درمورد منطقه روایـات متعددی وجود دارد کـه برخی از آن‌ها قدمت این ناحیـه را بـه دوران ماد مـی‌رساند. درون گیریـهایی کـه بین آشوریـها و مادها بوجود آمد عده زیـادی از مادها کشته شدند ولی مادها دست از مقابله بر نداشتند و در بازگشت راه را بر قوای آشور درمنطقه کوهستانی مـیان قزوین و همدان بستند ولی مادها از آشوریـها ضرات شدیدی خوردند کـه محل کوهستانی درگیری این دو قوم درون کوهستانـهای آوج بوده‌است.[۳]

خرقان ناحیـه‌ای بوده حد فاصل بین قزوین و همدان وری و چنانچه گذشت همواره بین حکام همدان و قزوین بر سر تصرف آن کشمکش بوده و لیکن غالباً جزء سرزمـین قزوین محسوب مـی‌شده‌است. درون کتب تاریخی کـه از فتح ناحیـه همدان و قزوین درون موقع حمله اعراب یـاد مـی‌کنند بـه اسامـی نقاطی چون دشتبی، قاقازان و خرقان برخورد مـی‌کنیم کـه نشان مـی‌دهد این نواحی قبل از حمله اعراب بـه ایران دارای موقعیت ممتازی بوده‌است.[۴] با انتخاب سلطانیـه بـه عنوان پایتخت درون زمان سلجوقیـان و ایلخانان این محل بـه صورت شبکه راه‌ها درآمد و برخی از مسیرها تغییریـافت، چنانچه از حلوان راهی بـه همدان مـی‌آمد و از آنجا بـه سلطانیـه مـی‌رفت. شاهراه همدان بـه سلطانیـه درون زمان مغول ساخته شد. شاهراه مزبور بـه جای آنکه از طریق ساوه بـه ری برود مستقیماً بطرف شمال و از راه درگزین و خرقان بـه سلطانیـه مـی‌رفت و بنابراین از هیچ‌یک از شـهرهای بزرگ عبور نمـی‌کرد. ([۵] ص۵۴)

راه شرقی از سلطانیـه بـه صائین قلعه (قهود سابق) ابهر و خرقان مـی‌رفته و در خرقان راه دو شعبه مـی‌شد. یکی از کوه‌های خرقان گذشته و در رزن بـه راه ری-ساوه متصل مـی‌گشته و دیگری از طرف اشتهارد بـه تهران و ری و از آنجا بـه خراسان مـی‌رفته‌است. با توجه بـه آثار چشمگیر و ارزنده معماری مربوط بـه قرن پنجم درون این ناحیـه مـی‌توان گفت کـه در زمان سلجوقیـان نیز منطقه مزبور دارای موقعیت ممتاز بوده‌است از اهمـیت این ناحیـه با توجه بـه موقعیت خاص آن کـه در مسیر راه قزوین همدان قرار داشته درون دوران‌های بعد نیز کاسته نشد چنان‌که وجود کاروانسرای شاه عباسی درون آوج دال بر این مدعا مـی‌باشد.[۶]

در دوران سلجو قیـان و ایلخانان کـه کشمکشـهای مذهبی وجود داشت، این منطقه یکی از مراکز مـهم شیعه نشین بوده‌است و مدرسه علیشاهی (در قرن پنجم هجری) شـهر آوج مرکز تجمع علما و فضلا بوده کـه دانشمندانی همچون سید تاج‌الدین آوجی را پروانده هست که درون دستگاه الجایتو مقام صدارت را داشته وباعث شد که تا شاه مذکور مذهب شیعه را بپذیرد.

ناحیـه کوهستانی پهناوری کـه یونانیـان آن را مدیـا (madia) مـی‌گفتند و از باختر بـه جلگه‌های بین‌النـهرین و از خاور بـه کویر بزرگ ایران محدود مـی‌شد نزد جغرافی نویسان عرب بـه نام ایـالت جبال معروف بوده کـه آوج نیز تحت عنوان خرقانین و آوه شمالی جزء ایـالت جبال محسوب مـی‌شده و آوج جزء نواحی شمالی همدان بنام ولایت خرقان بوده‌است.

ناحیت اعلم همان هست مـیان همدان و زنجان و خرقان کـه غالباً خرقانین خوانده مـی‌شود این ناحیـه اعلم مشتمل بر چندین دهکده هست که حمدالله مستوفی سیـاهه آن‌ها را ذکر نموده و شـهر عمده آن را آوه یـا بـه آبه همدان مـی‌باشد. که تا مـیان آن و آوه ساوه اشتباه نشود این آوه شمالی را بـه صورت آوا نیز ثبت شد. یـاقوت حموی و مقدسی نیز درون قرن چهارم بدان اشاره کرده‌اند.[۷]

حمدالله مستوفی درون نزهة القلوب مـی‌نویسد:

خرقانین ولایتی هست چهل پاره دیـهٔ هست و از اقلیم چهار هوایش بـه سردی مایل هست و آبش از چشمـه‌ها کـه از آن کوه‌ها بر مـی‌خیزد

.

مواضع آبه (آوه یـا آوج) اردان (اروان) گلچین (کلنجین) و طشکری (طبلشکین) و سیف آباد کـه معظمات قرای آن و حقوق دیوانی آن نـه هزار و پانصد دینار هست و آوه (آوج) بـه عنوان شـهری یـاد مـی‌کند کـه در عهد او دارای بارو بوده‌است.[۸]

ناحیت خرقان بـه جهت مو قعیت طبیعی خود غالباً بـه صورت ییلاقی و اردوگاه نظامـی مورد استفاده حکام قرار مـی‌گرفت چنانچه درون وقایع سال ۸۷۱ هجری مـی‌خوانیم مـیرزا مظفرالدین جهانشاه پادشاه ترکان به منظور اجتماع، سردران بـه بلاد آذربایجان و عراق فرستاد و بنا بر فرمان محمد مـیرزا از اصفهان و سایر امرا و تیول داران با خود فراوان بـه اردوی همایونی ملحق شدند. پادشاه جهانشاه احشام تراکمـه را کوچانیده و از ییلاق خرقان با عظمت و شوکت تمام بـه جانب بغداد نـهضت نمود.[۹]

در وقایع سنـه ۹۱۶ آمده‌است کـه شاه اسماعیل صفوی درون این سال درون خرقان تجهیز لشکر نموده و به قصد سرکوبی حکام اوزبکیـه بـه سوی خراسان رهسپار شد؛ و شمار لشکریـانی کـه در این منطقه بـه لشکریـان شاه اسماعیل اضافه مـی‌شود بالغ بر ۱۰۰۰نفر بوده‌است.[۱۰]

در دوره قاجاریـه با بر گزیده شدن تهران بـه عنوان پایتخت و تغییراتی کـه در زمـینـه واحدهای وابسته بـه قزوین بوجود آمد. برخی از آن‌ها از سرزمـین مزبور جدا گشته و از نظر سازمان تشکیلاتی مملکتی جزء خاک تهران گردیدند. و برخی از دیگر، چون ابهر و قسمتی از خرقان ضمـیمـه خمسه و زنجان شدند. ناحیـه خرقان اصولاً درون منطقهٔ کوهستانی واقع شده و ارتفاعات آن بـه نواحی کوهستانی ایران مرکزی متصل مـی‌شوند.

کاروانسرای شاه عباسی آوج

این کاروانسرا درون مرکز شـهر آوج و در مسیر قزوین-همدان قرار گرفته، کاروانسرای مذکور دارای طرح مستطیلی شکل هست که گوشـه‌های آن بـه چهار ضلع کوچک ۷۰/۳ متری تبدیل یـافته و در واقع طرح کاروانسرا بـه صورت هشت ضلعی درآمده کـه دو ضلع بلندتر آن ۲۰/۲۶ متر و پهنای آن ۷۰/۲۵ متر است. درون بالی درب ورودی کاروانسرا کتیبه‌ای بـه خط نستعلیق بر روی یک قطعه سنگی مرمر بـه شرح زیر کنده کاری شده‌است.

با توجه بـه کتیبه مشاهده مـی‌گردد کـه کاروانسرای آوج درون زمان سلطنت شاه صفی و در سال ۱۰۴۰ه. ق ساخته شده‌است.

برج‌های دوگانـه خرقان

این برج‌ها درون سمت جنوب غربی استان قزوین و در غرب شـهر آبگرم و در نزدیکی روستای حصار واقع شده و دو آرامگاه مربوط بـه دوره سلجوقیـان مـی‌باشد. برج اولی یـا شرقی ۲۶ سال قدیمـی تر از برج غربی هست وپلانی هشت ضلعی داشته کـه ضلع آن طرحهای متنوع آجری نقش گردیده است؛ و با ستونـهای مدوّر نگهدارنده و روپوش تزیین آجری پلکان منتهی بـه بام طرح هندسی کـه بالای هر ضلع شکل خاصی دارد. ارتفاع این آرامگاه درون حدود۱۵ متر و قطر بنا حدود ۱۱ متر مـی‌باشد. یک حاشیـه کتیبه باریک بـه خط کوفی کـه آیـاتی از قران کریم (لو انزلنا) درون بر دارد و کتیبه مذکور سال بنا را ۴۶۰ هجری قمری برابر با ۴۴۶ هجری شمسی (۹۵۰ سال پیش) معرفی مـی‌کند کـه یکی از چشم گیرترین و زیباترین آثار معماری این دوره است.

برج دوم قریب بـه ۳۰متر از برج اول فاصله داشته و از نظر شکل تقریباً هم اندازه برج اول است. و این برج ۵۵ سانتیمتر بزرگتر از برج اولی مـی‌باشد این بنا نیز دارای گنبد دوپوش ویک پلکان منتهی بـه فضای بین دو پوشش هست و شیوه آجرکاری بدیعی دارد کـه بعداً درون گنجه سرخ مراغه و بناهای دیگر تقلید شده‌است و علاوه بر آیـات (لو انزلناه) آیـه مبارکه (افحسبتم انّما خلقناکم) نقش بسته و بقعه یک محراب با تزیینات آجری دارد.

متن کتیبه‌های دو بنا حاکی از آنست کـه معماران آن‌ها از اهالی زنجان و برادر یـا پدر و پسر بوده‌اند. نام معمار برج اول معمار محمد ... زنجانی و نام معمار برج دوم ابومعالی محمد بن... زنجانی مـی‌باشد.

معروف هست (بنا بـه قولی) کـه مقبره دو امامزاده و برادر بـه نام‌های محمد بن موسی الکاظم و حدیده خاتون بنت موسی الکاظم درون آن جا مـی‌باشد اما بـه قول صحیحتر مقبره دو که تا از شاهزادگان سلجوقی است. کتیبه این برج تاریخ ۴۸۶ هجری قمری برابر با ۴۷۲ هجری شمسی (۹۲۵ سال پیش) را برخود دارد. برجهای آرامگاهی خرقان با بیش از ۵۰ طرح آجری جزء شاهکارهای معماری ایران به‌شمار مـی‌روند اما بخش اعظم این بناها درون زلزله سال ۱۳۴۱ بوئین زهرا بعد از ۸۹۵ سال استقامت تخریب شدند.

زمـین‌شناسی منطقه آوج

صفحه آوج درون شمال غربی ایران بـه وسیلهٔ طول جغرافیـایی ۳۰ و ۴۹ که تا ۴۹ شرقی و عرض جغرافیـایی ۳۰ و ۳۶ که تا ۳۵ شمالی واقع شده‌است؛ و در حد بین زون ایران مرکزی و زون سنندج – سیرجان واقع شده‌است و دارای دو بخش زمـین‌شناسی مختلف مـی‌باشد درون شمال زون آبگرم کـه به ایران مرکزی مربوط مـی‌شود و در جنوب زون رزن کـه قسمتی از زون سنندج–سیرجان را تشکیل مـی‌دهد.

در این منطقه سنگ‌های پرکامبرین که تا تریـاس فوقانی رخنمون پیدا نکرده‌اند و اسلیت‌های دگرگونی تریـاس فوقانی–ژوراسیک، سنگ آهک و شیل اندکلی دگرگون شده کرتاسه و توالی غیر دگرگونـه‌ای از ترشیـاری که تا عهد حاضر از مشخصات این ناحیـه مـی‌باشد. سنگ‌های آتشفشانی درون ائوسن و الیگو- مـیوسن مشاهده مـی‌شوند و فعالیت پلوتونیک بـه صورت محدود با سن فوقانی وجود دارد.

در زون آبگرم سنگ‌های پرکامبرین که تا حال (کواترنری) وجود دارد اما بـه وسیلهٔ چندین نفوذ چینـه‌شناسی مشخص قطع شده‌است از مشخصات این زون وجود سنگ‌های دگرگونی ضعف پرکامبرین و سنگ‌های غیردگرگونی پالئوزوئیک که تا ترشیـاری مـی‌باشد. دو زون آبگرم و رزن درون منطقه آوج توسط گسل آوج از هم مجزا مـی‌شوند کـه این گسل دارای امتداد SE-NW (جنوب شرقی بـه شمال غربی) مـی‌باشد و زمـین‌شناسی ناحیـه بویژه، رخساره‌های مزوزوئیک و ترشیـاری زیرین و ماگماتیسم را کنترل مـی‌کند. سازند قرمز بالایی کـه مرکز از سنگ‌های کنگلومرا (کنگلومرای بی آب) لایـه‌های قرمز و آوج، مارن و ماسه سنگ و نمک و ژیپس هست که نقش اصلی را درون تغییر کیفیت آب‌های سطحی از جمله رود آوج درون نزدیکی پل اروان دارد.

بیشترین وسعت منطقه آوج را نـهشته‌های کواترنری (نـهشته‌های رسوبی –قاره‌ای) تشکیل مـی‌دهد و شامل تراس‌ها و آبرفت‌ها مـی‌باشد و این مناطق بعلت نفوذپذیری خاص آن‌ها دارای سفره‌های آب زیرزمـینی بوده و مـهم‌ترین مکان جهت استقرار روستاهای منطقه و فعالیت‌های کشاورزی مـی‌باشند.

ویژگی‌های اقلیمـی

وابستگی مستقیم منابع آب بـه بارش و پدیده‌های ژئومرفولوژی کـه رابطه مستقیمـی با آب و هوا دارند ما را ملزم مـی‌کند کـه قبل از بررسی مسائل ابتدا وضعیت اقلیمـی منطقه مورد مطالعه را بررسی کنیم. عوامل مختلفی بر اقلیم منطقه آوج تأثیر مـی‌گذارند کـه این عوامل عبارتند از: عوامل سیـاره‌ای (گردش عمومـی جو) و عوامل محلی، عوامل سیـاره‌ای کـه کلی بوده هم کشور ما ایران و منطقه مورد مطالعه را تحت تأثیر قرار مـی‌دهد و شامل پر فشار سیبری کـه موجب کاهش دما و در اکثر مواقع از اوایل پاییز منطقه آوج را تحت تأثیر خود قرار مـی‌دهد؛ و پر فشار جنب حاره‌ای کـه در دوره گرم سال باعث افزایش دما و ایجاد هوای پایدار کـه از اردیبهشت ماه که تا شـهریور ماه منطقه آوج را درون بر مـی‌گیرد. بادهای غربی کـه مـهم‌ترین عامل آب و هوای درون دوره سرد بدنبال پسروی رود باد جنب حاره‌ای درون منطقه آوج محسوب مـی‌شوند و کم فشار مدیترانـه‌ای کـه بهمراه بادهای غربی موجب ریزش بارشـهای جوی درون فصول پائیز و زمستان مـی‌شود.

عواملی محلی کـه ناشی کـه از موقعیت جغرافیـایی منطقه و ویژگی توپوگرافی منطقه مـی‌باشند؛ و بعلت قرار گرفتن درون عرض جغرافیـایی بالا (۳۰ و ۳۶ که تا ۳۵) نسبت بـه مناطق جنوبی کور روزهای ابرناکی بالاتری برخوردار مـی‌باشد و موجب دریـافت انرژی کمتری درون فصول سرد سال مـی‌شود؛ و بخاطر ارتفاع زیـاد منطقه (۲۸۹۴–۱۵۰۰ متر) جو زمـین ضخامت کمتری دارید و خارج شدن آسان انرژی موج بلند زمـین موجب تغییرات روزانـه ماهانـه دما (۳/۲۵ که تا ۷/۹-) درجه سانتیگراد بین قسمت‌های مختلف منطقه مـی‌شود؛ و ریزش بارش‌های جوی درون فصل سرد درون اکثر قسمت‌های منطقه بـه صورت برف مـی‌شود و این بارش‌ها نقش اساسی را درون ایجاد روانابهای سطحی و تأمـین آب‌های زیرزمـینی منطقه دارد.

از نظر رژیم بارندگی سالانـه مـیزان بارندگی مـیانگین سالانـه منطقه درون طول دوره آماری ۳۱ ساله نزدیک بـه ۳۶۰ مـیلی‌متر مـی‌باشد؛ کـه با افزایش ارتفاع مـیزان بارندگی سالانـه نیز افزایش مـی‌یـابد؛ و مـیانگین حداکثر بارندگی ۲۴ ساعته منطقه آوج ۱۵/۲۹ مـیلی‌متر هست که با افزایش ارتفاع مـیانگین حداکثر بارندگی ۲۴ ساعته نیز افزایش مـی‌یـابد و احتمال وقوع حداکثر بارش ۲۴ ساعته بـه ترتیب ماه‌های اسفند، فروردین، آذر و بهمن بیشتر از سایر ماه‌هاست.

بیشترین مقدار تغییرات بارندگی درون کل منطقه درون شـهریورماه و کمترین مقدار آن درون بهمن ماه، مشاهده مـی‌شود. از نظر رژیم فصلی بیشترین مقدار بارش فصلی درون منطقه اوج بـه ترتیب فصل زمستان، بهار و پائیز و کمترین مقدار آن درون فصل تابستان مـی‌باشد.

مـیانگین وزنی بارش درون منطقه آوج ۳۶۰ مـیلی‌متر مـی‌باشد و حجم آب ناشی از بارش درون طی یکسال بطور مـیانگین ۸/۳۳۲ مـیلیون متر مکعب مـی‌باشد.

مطالعه دمای منطقه آوج نشان مـی‌دهد کـه روند تغییرات دمای ماهانـه بین قسمت‌های مختلف منطقه از شمال بـه جنوب و با افزایش ارتفاع کاهش مـی‌یـابد. روند کاهشی دما درون اکثر ایستگاه‌های موجود درون منطقه آوج از مرداد ماه شروع شده و در دیماه بـه کمترین مقدار و بعد از آن روند افزایشی دما شروع شده و در تیرماه بـه بالاترین حد خود مـی‌رسد و گرمترین ماه‌های سال تیر و مرداد و سردترین ماه‌ها سال دی و بهمن مـی‌باشد. در منطقه اوج خط برف (همدمای صفر درجه) درون ماه‌های آبان، آذر، دی، بهمن و اسفند درون داخل منطقه مشاهده مـی‌شود؛ و از نظر رطوبت نسبی بیشترین مقدار رطوبت نسبت درون منطقه آوج درون بهمن ماه و کمترین مقدار آن درون تیر، مرداد و شـهریور ماه مـی‌باشد.

مطالعه تبخیر و تعرق درون منطقه آوج با روش‌های مختلف از جمله بلانی –کریدل، ترنت وایت و پنمن انجام گرفت. مـیزان تبخیر و تعرق درون یک حوضه درون مـیزان رواناب آن تأثیر مـی‌گذارد زیرا مقدار تبخیر و تعرق درون واقع بخشی از بارش هست که از دسترس خارج مـی‌شود؛ و زمان وقوع حداکثر مـیزان تبخیر با زمان وقوع بارندگی با هم مطابقت ندارند و زمانی‌که کـه بارندگی زیـاد صورت مـی‌گیرد یعنی ماه‌های بهمن، اسفند و فروردین مـیزان تبخیر و نیز تقریباً درون کمترین حد ماهانـه خود قرار گیرد؛ و حجم آب سالانـه خروجی از منطقه از طریق تبخیر و تعرق نیز تقریباً درون کمترین حد ماهانـه خود قرار مـی‌گیرد؛ و حجم آب سالانـه خروجی از منطقه از طریق تبخیر ۶/۴۰ مـیلیون متر مکعب مـی‌باشد.

فصل هیدرولوژی

دبی مـیانگین ماهانـه رودهای آوج و کلنجین درون اردیبهشت، فروردین و اسفندماه بـه ترتیب با مـیانگین ۴۴، ۱۶ ،۵/۹ متر مکعب درون ثانیـه پر آب‌ترین و مرداد، شـهریور، تیر بـه ترتیب با مـیانگین ۲۷/۰ ،۳۴ و ۴۳/۰ متر مکعب درون ثانیـه کم آبترین ماه‌های سال درون منطقه آوج مـی‌باشد؛ و روند تغییرات دبی مـیانگین ماهانـه تابع روند تغییرات بارندگی ماهانـه منطقه هست و مـیزان رواناب سطحی رودخانـه‌ها با مـیزان بارندگی رابطه مستقیمـی دارد. روند افزایشی مقدار دبی مـیانگین ماهانـه از شـهریور ماه شروع شده و تا آبانماه ادامـه پیدا مـی‌کند و در دیماه این روند قدری کند شده و بعد از آن سیر صعودی ادامـه پیدا مـی‌کند و علت کندی درون روند صعودی دبی رودخانـه‌ها وقوع یخبندان شدید درون حوضه و در نتیجه کم شدن رواناب سطحی است. از بهمن ماه که تا اواخر اردیبهشت ماه بخاطر ذوب برف‌ها شدیدتر مـی‌شود؛ و بالاترین دبی درون اردیبهشت ماه و کمترین مقدار آن درون مرداد ماه مـی‌باشد.

حداکثر دبی سالانـه رودهای آوج و کلنجین درون طی دوره آماری ۳۱ ساله ۱۵/۷۰ متر مکعب بر ثانیـه و کمترین مقدار آن ۶/۷ متر مکعب درون ثانیـه مـی‌باشد.

حداکثر دبی لحظه‌ای رودهای آوج و کلنجین درون طی دوره اماری ۴۰۰ متر مکعب درون ثانیـه و کمترین مقدار ۴/۳۰ متر مکعب درون ثانیـه است. حداکثر دبی لحظه‌ای درون ماه‌های دی و بهمن بـه علت استقرار پر فشار سیبری و کاهش درجه حرارت درون مرداد و شـهریور بـه علت قطع بارندگی بوقوع نپیوسته هست یعنی احتمال وقوع رواناب‌های شدید درون این ماه‌ها خیلی کم است.

هیدروگراف‌های مصنوعی رودهای آوج و کلنجین نشان مـی‌دهد کـه مدت زمانی‌که طول مـی‌کشد که تا رودخانـه بـه دبی اوج برسد خیلی کمتر از مدت زمانی هست که طول مـی‌کشد دبی او ج بـه دبی پایـه برسد. بطور مـیانگین درون ماه اسفند ۷/۲۲ متر مکعب و در فروردین ماه ۸/۹ متر مکعب از حجم جاری شده درون رودهای اوج و کلنجین درون یک ثانیـه ناشی از ذوب برف هست و این درون حالی هست که اگر بارش باران درون منطقه درون این ماه‌ها صورت بگیرد. حجم رواناب تولید شده قابل ملاحظه خواهد بود.

زمان تمرکز حوضه رود آوج ۳۴/۱۰ ساعت و حوضه رود کلنجین ۷/۹ ساعت مـی‌باشد. حجم آورد سالیـانـه رودهای اوج و کلنجین درون طی دوره آماری ۳۲ ساله بیشترین مقدار ۲/۳۵۳ مـیلیون متر مکعب و کمترین مقدار ۳/۴۷ مـیلیون متر مکعب مـی‌باشد.

ژئومرفولوژی

بر اساس تقسیم‌بندی ناهمواری‌های ایران توسط نبوی و اشتوکلین منطقه آوج درون واحد ایران مرکزی قرار گرفته‌است. خصوصیـات و ویژگی‌های ژئومرفولوژیکی یکی حوضه اثر تعیین‌کننده‌ای بر خصوصیـات هیدرولوژیکی، و رژیم آبی از جمله شدت و ضعف رواناب سطحی دارد.

مساحت کل منطقه آوج (حوضه آبخیز رودهای آوج و کلنجین) ۹۲۳ کیلومتر مربع، حوضه آبخیز رود آوج ۵/۳۵۰ کیلومتر و حوضه آبخیز رود کلنجین ۵/۵۷۲ کیلومتر مربع مـی‌باشد.

به منظور دستیـابی بـه اشکال حوضه آبخیز رودهای آوج و کلنجین از روش‌ها و ضرایب مختلفی استفاده شده‌است از جمله ضریب گراویلیوس کـه مقدار آن درون حوضه آبخیز رود آوج ۶۲/۱، حوضه آبخیز رودخانـه کلنجین ۳۲/۱ و کل کل حوضه۲/۱مـی‌باشد و بنابراین شکل حوضه‌ها از شکل دایره دور بوده و جزء حوضه‌های پهن مـی‌باشند.

با توجه بـه نقشـه شیب منطقه آوج، شیب متوسط وزنی حوضه‌های آبخیز رودهای آوج و کلنجین ۴/۱۳ درصد و حوضه رود آوج ۷/۲۹ درصد و حوضه رود کلنجین ۸/۳۸ درصد کـه نشان بالای ضریب سیل خیزی منطقه مـی‌باشد و این امر ناشی از کوهستانی بودن منطقه مـی‌باشد.

ارتفاع مـیانگین حوضه آبخیز رودهای آوج و کلنجین (منطقه آوج) ۲۲۷ کیلومتر، حوضه رود آوج ۱۰۸ کیلومتر و حوضه رود کلنجین ۱۱۳ کیلومتر مـی‌باشد.

وجود گسلهای آوج و حسن‌آباد و گسل‌های فرعی آن‌ها موجب شده‌است کـه اکثر شبکه‌های آبراهه، درون حوضه رودهای آوج و کلنجین مستطیلی مـی‌باشد.

نسبت انشعاب حوضه رود آوج ۷/۳، حوضه رود کلنجین هم ۷/۳ مـی‌باشد کـه هیدروگراف سیل آن دارای نقطه اوج بالاتری هست چون نسبت انشعاب کمتر درون حوضه‌ها بیـانگر وجود شاخه‌های کمتر است.

از نظر تراکم آبراهه‌های درون منطقه آوج (حوضه آبخیز رودهای آوج و کلنجین) ۳۴/۲ کیلومتر درون کیلومتر مربع و در حوضه رود آوج ۷/۲ و حوضه رود کلنجین ۲ کیلومتر درون کیلومتر مربع مـی‌باشد. تعداد زیـادی تراکم آبراهه‌ای رود آوج دلیل بر ضعیف بودن سنگ بستر کـه بیشتر بـه صورت پادگانـه آبرفتی و مارن، ماسه سنگ و کنگلو مرا مـی‌باشد درون مقابل فرسایش است.

شیب مـیانگین رود آوج ۲۴/۲ درصد و رود کلنجین ۱۷/۲ درصد دارای شیب کمتر و در نتیجه فعالیت سیل خیزی کمتری دارند؛ و وجود درجه شیب نقش اساسی را درون فرسایش خاک و در نتیجه کاهش نفوذپذیری آب درون خاک شده و بر مـیزان سفره‌های آب زیرزمـینی تأثیر مؤثری دارد. ۷۶/۱۴ درصد کل مساحت منطقه آوج دارای شیب بالا (بالای ۳۰ درصد) ۴۲/۶۶ درصد دارای شیب متوسط (بین ۳۰ که تا ۱۰ درصد) و ۸۲/۱۸ درصد از منطقه دارای شیب پائین (بین ۱۰–۰ درصد) هست یعنی قسمت عمده منطقه از نظر سیل خیزی و ایجاد رواناب سطحی متوسط که تا کمتر مـی‌باشد.

خاک و پوشش گیـاهی

نقش خاک درون روند هیدرولوژیکی یک رودخانـه بسیـار مـهم مـی‌باشد. درون خاک‌های نفوذپذیری قسمت عمده بارش درون زمـین نفوذ کرده و جریـانـهای زیر قشری و زیرزمـینی را تقویت مـی‌کند. خاک‌های منطقه بیشتر دارای بیرون زدگی سنگی نسبتاً زیـاد، خاکهای کم عمق که تا نیمـه عمق سنگریزه دار درون دامنـه‌ها و دره‌های عمـیق فرسایش یـافته درون بعضی قسمت‌هاست؛ بنابراین مـی‌توان نتیجه گرفت درون هنگام وقوع بارشـهای سنگین ابتدا نفوذپذیری خاک زیـاد بوده و رواناب سطحی تشکیل نمـی‌شود اما چون خاکها عمق کمتری دارند سریعاً اشباع شده و با توجه بـه بالا بودن شیب منطقه آوج جریـانات سطحی درون بعضی موارد ایجاد سیلاب مـی‌کند.

مقدار ضخامت خاک درون دامنـه‌های رود بـه شمال بیشتر از دامنـه‌های رو بـه جنوب هست و این امر نقش اساسی را نیز درون مـیزان قابلیت نگهداری آب درون خاک دارد؛ و در مناطق کوهستانی منطقه بعلت شیب دار بودن و وجود تشکیلات گچ و نمک، مارن و تشکیلات آذرین موجب شده از لحاظ نفوذپذیری کم و تغیرات کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمـینی از جمله شورشدن زیـاد مـی‌باشد. درون قسمت‌هایی کـه خاک‌های آبرفتی دوره کواترنری قرار دارد مـیزان آب زیرزمـینی زیـاد و مـیزان نفوذپذیر آب درون خاک بالاست و در مناطقی کـه شیب زمـین بـه گودیـها منتهی مـی‌شود. موجب تشکیل خاک‌های هیدرومرفی (اشباع از آب) و با تلاقی و چشمـه‌ها مـی‌گردد.

پوشش گیـاهی سطح زمـین یکی از عوامل مـهم کنترل فرسایش خاک‌ها و تضعیف آن به‌شمار مـی‌رود. گیـاهان متراکم بطور متوسط ۳۵ درصد بارندگی سالانـه را درون خود نگه مـی‌دارد. درون دامنـه‌ها رو بـه شمال منطقه بعلت برخورداری از پوشش گیـاهی نسبتاً بالا مـیزان نفوذپذیری آب درون خاک نیز نسبت بـه دامنـه‌ها رو بـه جنوب بالا مـی‌باشد. عواملی از جمله شخم درون جهت شیب، چرای زودرس، بوته کنی و چرای بیش از ظرفیت مراتع منطقه موجب ایجاد فرسایش کاهش نفوذ آب درون خاک‌های منطقه آوج شده‌است.

تغذیـه مصنوعی و کاربرد آن درون کشاورزی

یکی از عمده‌ترین ویژگی‌های مطالعات طرحهای تغذیـه مصنوعی. افزایش مـیزان تغذیـه سفره آب زیر زمـینی بطور مصنوعی هست که بـه منظور افزایش ذخیره آب و… با روش‌های مختلف انجام مـی‌گیرد.

در منطقه آوج هدف از بررسی این موضوع: افزایش منابع بهینـه‌سازی و رژیم بهره‌برداری، احیـاءقناتها و چشمـه‌ها و مـهار سیلاب مـی‌باشد.

منابع اب جهت تغذیـه شامل منابع تغذیـه طبیعی و مصنوعی مـی‌باشد. منابع تغذیـه آب طبیعی از طریق نزولات جوی حاصل مـی‌شود و منابع تغذیـه آب بـه روش مصنوعی بـه کمک انسان ایجاد مـی‌شود؛ کـه از طریق سدهای مخزنی، بندها، استخرها. چاله و آبیـاری امکانپذیر است.

با توجه بـه به بررسی‌های انجام شده درون قسمت ویژگی‌های اقلیمـی منطقه بهترین زمان به منظور استفاده از رواناب‌ها جهت تغذیـه مصنوعی فصول پاییز، زمستان و بهار کـه مـیزان نزولات جوی بالا و مـیزان تبخیز نیز کم مـی‌باشد و همچنین نیـاز کشاورزان بـه آب کم است؛ و با توجه بـه بررسیـهای انجام شده مربوط بـه ویژگی‌های بـه زمـین‌شناسی و ژئومرفولوژی منطقه، بهترین مکان‌ها جهت تغذیـه مصنوعی درون پادگانـه‌های آبرفتی دوره کواترنر و مناطقی کـه درجه شیب بین ۱۰–۰ درصد هست مـی‌باشد درون سایر موارد بعلت وجود سازندهای گچ و نمک موجب بهم خوردن کیفیت آب‌های سطحی و زیرزمـینی مـی‌شوند و تشکیلاتی با نفوذپذیری از جمله تشکیلات مارن و کنلگلومرا و تشکیلات آذرین مـیزان نفوذ آب درون خاک کم مـی‌باشد؛ و از نظر پوشش گیـاهی و خاک، درون مناطقی کـه دارای پوشش گیـاهی مناسب و عمق خاک بیشتری مـی‌باشد امکان‌پذیر است.

شغل ۹۵ درصد ساکنان منطقه آوج را کشاورزی تشکیل مـی‌دهد و از کل اراضی کشاورزی این منطقه کـه ۸۳۶۲۸ هکتار مـی‌باشد درون حدود ۲۳۹۹۷ هکتار آن اراضی آبی و ۵۹۶۳۱ هکتار آن اراضی دیمـی مـی‌باشد. درون حالیکه ۳۷۷۸۶ هکتار از اراضی منطقه بین سال‌های ۱۳۶۰ که تا ۱۳۷۸ بخاطر خشکسالی و نبود آب رها شده‌اند.

جستارهای وابسته

• فهرست بخش‌های ایران
• استان قزوین
• شـهرستان بوئین‌زهرا

منابع