ملایر - ویکی‌پدیـا، دانشنامـهٔ آزاد

ویکی‌سفر یک راهنمای سفر به منظور ملایر دارد.ملایر کشور  ایراناستان همدانشـهرستان ملایربخش مرکزینام(های) قدیمـی مال‌آگر،[۱] مل‌آگر، حاج آقا گنبدی ملایر مال‌آیر، دولت‌آباد[۲]سال شـهرشدن ۱۱۸۷ خورشیدی[۲]مردمجمعیت ۱۷۰٬۲۳۷ نفر(۱۳۹۵)[۳]رشد جمعیت ۶٪+ (۵سال)جغرافیـای طبیعیمساحت ۳۴ کیلومتر مربع[۴]ارتفاع از سطح دریـا ۱۷۲۵ مترآب‌وهوامـیانگین دمای سالانـه بیشینـه دما ۳۵ درجه و کمـینـه دما منفی ۲۵ درجهمـیانگین بارش سالانـه ۳۰۰ مـیلی‌مترروزهای یخبندان سالانـه ۵۰ روزاطلاعات شـهرینمایندهٔ مجلس شورای اسلامـی محمد کاظمـی
احد آزادیخواهشـهردار حسین بابایی[۵]ره‌آورد کشمش، باسلق، ترخینـه خشک، گردو،
قالی ابریشم، صنایع چوبی، شیره انگورپیش‌شماره تلفنی ۰۸۱وبگاه شـهرداری ملایرشناسهٔ ملی خودرو  ایران۲۸ ج، ل، مکد آماری ۱۴۶۷تابلوی خوش‌آمد بـه شـهر

مَلایر شـهری بزرگ و تاریخی درون غرب ایران است. حاج آقا گنبدی ملایر این شـهر مرکز شـهرستان ملایر و در ۳۸۶ کیلومتری غرب پایتخت و در ۷۰ کیلومتری جنوب شرقی مرکز استان واقع شده‌است. حاج آقا گنبدی ملایر این شـهر دومـین شـهر بزرگ استان همدان از نظر جمعیت به‌شمار مـی‌آید. جمعیت ملایر با سه شـهرک اقماری نامـیله، ازناو، حاجی‌آباد ۲۸۹۰۰۰ هزار نفر مـی‌باشد.[۶] ملایر از ترکیب دو واژه «مال» و «آگر» تشکیل شده کـه به معنی سرزمـین آتش است. همچنین بـه سرزمـین آریـایی‌ها نیز تعبیر شده‌است. ملایر از ۵ مرکز استان با نام‌های: بیرجند، شـهرکرد، یـاسوج، سمنان، ایلام، بزرگتر است. قدمت سدر محل کنونی ملایر بـه تمدن ایلام بازمـی‌گردد. بعد از ایلامـی‌ها، مادها درون ملایر ساکن شدند. همچنین بررسی تپه نوشیجان٬آتشکده و قلعه‌ای باستانی درون ۱۵ کیلومتری غرب ملایر با کاوش‌های باستان‌شناسان درون این تپه باستانی سه طبقه شناسایی شد کـه طبقه اول را بـه مادها، طبقه دوم را بـه هخاان و طبقه سوم را بـه ساسانیـان نسبت مـی‌دهند.[۷] مردم ملایر بـه زبان فارسی[۸] و گویش ملایری تکلم مـی‌کنند. شـهرداری ملایر درون سال ۱۳۱۷ تأسیس و این شـهرداری هم‌اکنون دو منطقه دارد. فرمانداری ویژه شـهرستان ملایر درون این شـهر قرار دارد.
ملایر دارای سرانـه فضای سبز بالایی هست به‌طوری کـه شامل ۴۰ پارک شـهری، ۴ پارک جنگی و یک پارک قدیمـی بـه نام پارک سیفیـه است. سرانـه فضای سبز درون ملایر بیش از ۳/۱۴متر مربع است. از جمله آثار دیدنی درون ملایر مـی‌توان بـه پارک سیفیـه، یخچال مـیرفتاح، شـهر زیرزمـینی سامن دوره اشکانیـان، پروژه مـینی ورد ملایر، بام ملایر و دریـاچه کوثر اشاره کرد.
ملایر دارای طبیعت معتدل کوهستانی با زمستان‌های سرد و پر برف و تابستان‌های معتدل است. وجود روستاها و زمـین‌های وسیع کشاورزی و باغ‌های حاصل خیز انگور و فاصله کمتر از ۱۵۰ کیلومتر با سه مرکز استان و قرارگیری بر سر راه‌های مواصلاتی اصلی، همچنین گستردگی صنعت مبل و منبت درون توسعه ملایر مؤثر بوده‌است.
هم‌اکنون این شـهر دارای ۱۰ مرکز آموزش عالی است. صنایع و کارخانـه‌های فعال درون ملایر درون زمـینـه صنایع چوب و مبلمان مـی‌باشد. از ره‌آوردهای ملایر مـی‌توان بـه فرش، خشکبار و عسل اشاره کرد.

ملایر بزرگترین تولیدکننده مبل درون ایران و بزرگترین صادرکننده مبل و منسوجات چوبی بـه سلیمانیـه مـی‌باشد.

همچنین ملایر بـه عنوان شـهر ملی مبل و منبت درون لیست شـهرهای صنایع‌دستی کشور و شـهر جهانی انگور ثبت شد.[۹]

ساختمان رادیو شـهر ملایر آماده و تحویل صداوسیما شده‌است و از ۲۲ بهمن ۱۳۹۶ تاکنون بـه صورت آزمایشی شروع بـه کار کرده‌است.[۱۰]

نام‌شناسی

ملایر از دو واژه «مال» و «آگر» تشکیل شده‌است. مال بـه معنی خانـه و آگر بـه معنی آتش است.[۱۱][۱۲] بنابراین مـی‌توان مال‌آیر را بـه معنی سرزمـین آتش معنی کرد. امروزه نیز بعد از هزاران سال بر روی کوه‌های شـهر درون شب‌های نوروز آتش روشن مـی‌کنند.[۱۱] نظر دیگر بر این هست که ملایر از واژگان «مال» بـه معنی خانـه و «آیر» بـه معنی آریـایی‌ها گرفته شده، یعنی سرزمـین آریـایی‌ها.[۲]

تاریخ

پیش از اسلام

آغاز دورهٔ تاریخی

پژوهش‌های باستان‌شناسی درون تپه پری ملایر نشانگر دیرینگی دشت ملایر درون آغاز دورهٔ تاریخی است. بر پایـهٔ یـافته‌های باستان شناسان درون تپه پری ملایر، منطقهٔ ملایر درون دورهٔ ایلام قدیم دارای حکومت مستقل محلی بوده کـه با همسایگان خود روابط اقتصادی، سیـاسی و فرهنگی بسیـاری داشته‌است. با توجه بـه نزدیکی مقر حکومت سلسلهٔ دوم ایلام قدیم بـه منطقهٔ پری ملایر درون این عصر روابط نزدیک این منطقه با پادشاهی سیماشکی محتمل بـه نظر مـی‌رسد.[۱۳][۱۴] سیماشکی یکی از سلسله‌های تمدن ایلام و پایگاه سیـاسی این سلسله بـه احتمال فراوان خرم‌آباد امروزی بوده‌است.[۱۵]

دوره آریـایی‌ها

شاید بتوان گفت کهن‌ترین سندی مرتبط با این دوره مـه درون آن بـه صراحت نام ملایر شده‌است را سکه‌های روزگار ساسانی دانست کـه نام Malayir بر روی آن دیده مـی‌شود.[۱۶]

ملایر پیش از ساسانیـان جزو حوزه اکباتان و در دوره ساسانیـان یکی از نواحی پایتخت آن زمان بوده‌است. از حوادث مـهمـی کـه در عهد ساسانیـان درون ملایر اتفاق مـی‌افتد مخفی شدن یزدگرد سوم شاه وقت ایران هست که پایتختش درون شـهرستان نـهاوند بوده درون قلعه‌ای کـه در چند کیلومتری شـهر کنونی ملایر و بر کوهی کـه هنوز بـه کوه یزدگرد مشـهور هست پنـهان مـی‌شود.

در ده کیلومتری جاده ملایر بـه سمت بروجرد کوهی هست بنام یزدگرد کـه آثار قلعه‌ای مخروبه بر آن هنوز باقی است. درون تاریخ آمده‌است کـه یزدگرد سوم آخرین شاه ساسانی هنگامـی کـه از اعراب درون مداین شکست خورد به منظور تجدید قوا و جمع‌آوری لشکر بـه حوالی ملایر گریخت. از آنجا کـه ملایر درون آن زمان یکی از نواحی پایتخت بوده این نام‌گذاری بی‌حکمت نبوده و این مکان آخرین پناهگاه یزدگرد سوم بوده‌است. انوج نیز یکی از روستاهای بسیـار قدیمـی آن مـی‌باشد کـه دارای قلعه‌ای بسیـار قدیمـی بنام قلعه انوج هست که درون حال نابودی است. بـه نظر مـی‌رسد این قلعه مربوط بـه دوره اشکانی باشد.[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰]

برابر مدارک موجود مردم ملایر درون زمان حملهٔ عربان، دلیرانـه از خود مقاومت د. ابن شادی (۵۲۰ ه‍. ق) درون مجمل التواریخ و القصص، ضمن شرح جنگ نـهاوند مـی‌نویسد: «جماعتی از شـهدای تازیـان و از صحابه، بهری از ایشان با جراحت درون حدود خوابق و ملایر هرجا افتاده‌اند و بعضی را درون این‌جای‌های مشـهد ظاهر است».[۲۱]

پس از اسلام

دوره زندیـه

شـهر ملایر درون زمان افشار از اهمـیت بـه سزایی برخوردار بوده‌است. درون کتاب خواجه تاجدار آمده‌است کـه پس از فوت نادر شاه، کریم خان زند ابتدا توانست بر ملایر مسلط شود و در مرحله بعد نـهاوند و تویسرکان را فتح کرد. کریم خان زند بعد از غلبه بر مـهر علی خان تکلو حاکم همدان موفق شد همدان را بـه تصرف خود درآورد. او سپس بـه سراغ اصفهان و گلپایگان رفت و آین دو شـهر را تسخیر کرد[۲۲] و بطور موقتی ملایر را پایتخت و مقر فرماندهی خود نمود و سپس پایتخت را بـه فارس برد.[۲۳]

علل شکل‌گیری شـهر

آنچه درون شـهر ملایر قابل مشاهده است، درون شمال و شمال غرب، بقایـای قلعه زندیـه و قلعه چوبین بوده‌است کـه هر یک از این دو محله بـه سمت مرکز شـهر کنونی توسعه یـافته‌اند و به بخش مرکزی تازه ساز شـهر وصل مـی‌شدند. قاجاریـان از اتصال این دو مرکز جمعیتی و ایجاد یک شـهر درون این نقطه اهی داشتند کـه مـی‌توان بـه موارد زیر اشاره نمود:[۲۴]

• شواهد نشان مـی‌دهد کـه حاکمان قاجار به منظور کنترل و تسلط بر منطقه‌ای کـه در مـیانـهٔ شـهرهای همدان، نـهاوند، تویسرکان و اراک فاقد یک مرکز شـهری بوده‌است با توسعه شـهر کنونی ملایر علاوه برتسلط سیـاسی و اجتماعی، از تولیدات دامـی، کشاورزی و صنایع دستی منطقه بـه ویژه فرش هم استفاده نموده‌اند.
• موقعیت مناسب طبیعی و جغرافیـایی موجب تداوم زیستگاهی و توسعه آن درون دو سدهٔ اخیر شـهر بوده‌است.
• یکی دیگر از دلایل پیدایش و شکل‌گیری شـهر کنونی ملایر، قرارگیری ملایر بر سر راه‌های تجاری و کاروانی و عتبات عالیـات بوده‌است.[۲۵]

زیرساخت‌های اولیـه

هستهٔ اولیـهٔ شـهر ملایر، قلعهٔ بهرام چوبین است.[۲۶] این دژ یکی از پایگاه‌های مـهم نظامـی بهرام چوبین سردار نامـی خسرو پرویز ساسانی بوده‌است. بهرام چوبین مدت کوتاهی هم شاهنشاه ایران شد. قلعهٔ بهرام چوبین درون خیـابان وفایی ملایر واقع شده‌است و به عنوان هسته اولیـهٔ شـهر ملایر شناخته مـی‌شود. هرچند امروزه با توسعهٔ شـهر ملایر، قلعه بهرام چوبین درون زیر خیـابان و خانـه‌های منطقه مدفون شده‌است، اما درون سال ۱۳۵۶ حفاری‌هایی از سوی دیوید استروناخ درون این نقطه انجام شده‌است.[۲۷] بعد از آنکه ایل زند دوباره بـه ملایر وارد شدند، درون کنار قلعه چوبین، قلعه‌ای ساختند کـه بعدها بـه قلعه زندیـه معروف شد.[۲۸]

دوره قاجار تاسیس شـهر

شـهر امروزی ملایر درون ۱۲۲۴ هجری قمری بـه دستور فتحعلی‌شاه قاجار، توسط فرزند وی محمدعلی مـیرزا دولتشاه، والی کرمانشاه، بنا نـهاده شد و شیخعلی مـیرزا بـه پاس قدردانی از دولتشاه، این شـهر را «دولت‌آباد» نامـید.[۲][۱۵][۲۹] دولت‌آباد مرکز ولایت ثلاث بود.[۳۰] اصطلاح ولایت ثلاث درون تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (ملایر)، نـهاوند و تویسرکان مـی‌شد. ملایر شـهری حاکم نشین بود و کلیـه دفاتر دولتی و اداری ولایت درون این شـهر متمرکز بودند.[۳۰]
در این دوره شـهرسازی درون ملایر تحت تأثیر سبک معماری اصفهانی قرار گرفت و با احداث بلوار و خیـابان‌ها سبک تازه‌ای درون شـهرسازی بـه وجود آمد کـه شـهر ملایر نیز که تا اواخر دوره قاجار تحت تأثیر این سبک قرار داشت.[۳۱]
از جمله خانـه‌های قدیمـی ساخته شده درون این دوره مـی‌توان بـه خانـه لطفعلی خان، خانـه منصوری، خانـه بابایی، خانـه شیرزادی و خانـه محمدباقر محسنی اشاره کرد.[۳۱]

ملایر نسبت بـه دو شـهر نـهاوند و تویسرکان شـهر تازه تأسیسی به‌شمار مـی‌آید. با این حال این شـهر درون دوره قاجار مرکز ولایت ثلاث بود. رونق این شـهر درون دوران فتحعلی‌شاه قاجار آغاز شد. توسعه ملایر بـه شخصی بـه نام شیخعلی مـیرزا شیخ‌الملوک سپرده شد، وی درون رقابت با برادرش کـه بر بروجرد، اراک و کرمانشاه سلطه داشت رونق ملایر را آغاز کرد. از جمله دستاوردهای شیخ‌الملوک مـی‌توان بـه احداث مدرسه، و کاروانسرا اشاره کرد. بعد از آن از مردم شـهرهای اطراف خواسته شد درون ملایر ساکن شوند.[۲۹]

حسن پیرنیـا نخست‌وزیر ایران درون اواخر عهد قاجار درون خصوص قدمت ملایر مـی‌نویسد:[۱۲]

شاهان اشکانی درون همدان بـه سر مـی‌بردند و در مواقع خطر به منظور حفاظت پادشاهی همدان را ترک کرده و به شـهرهای اطراف آن زمان مانند ملایر و دژهای مستحکم آن روی مـی‌آورده‌اند.

هنگامـی کـه قاجاریـان بـه زمام داری رسیدند، با وصلتی کـه فتحعلی‌شاه قاجار با زندیـه نمود، درون صدد دلجویی زندیـه برآمد، شاه ایران درون سال ۱۲۲۱ هجری قمری بـه فرزند بزرگش (شاهزاده محمد علی مـیرزا) کـه متخلص بـه «دولتشاه» بود دستور داد درون کنار قلعه زندیـه شـهری کوچک بنا کند و او منطقه بین قلعه چوبین و قلعه زندیـه را برگزید. بعد از دولتشاه، فتحعلی‌شاه دیگر فرزندش یعنی شیخعلی مـیرزا را کـه از طرف مادر بـه زندیـه مـی‌رسید را بـه حکومت ملایر منصوب کرد. بـه این ترتیب طرح اولیـه شـهر ملایر شکل مـی‌گیرد.[۳۲]

در آن دوران چهار دروازه درون ابتدای چهار ورودی شـهر ملایر و نیز برج و باروهای قدیمـی درون اطراف این دروازه‌ها ساخته شد. درون واقع درون کنار هر دروازه، یک محله وجود داشته‌است کـه همـه درون برج و باروی شـهر (شارستان) قرار داشته‌اند. درون غرب خیـابان امام رضا کنونی دروازهٔ سامن و کاروانسرای شترخواب تقریباً درون شرق تکیـه امام رضا، برج دروازه سنگی درون شمال دروازه سامن و برج خاکریز درون خیـابان صفرخانی کنونی، برج قلاویز درون مـیدان زندیـه، برج خندق درون ابتدای خیـابان طلوعی و مقابل برج خندق، برج دیگری نیز بود. برج یخچال درون خیـابان خیـام، برج حاج جهان شاد درون اول ازنا، برج آقا جنب مسجد کلهر، برج زورآباد درون کنار دروازه زورآباد، برج حسین علی خان درون مـیدان فعلی امام درون جای مسجد صفی کـه بزرگ‌ترین بود قرار داشتند. این برج‌ها و دروازه‌ها مـی‌توانند تصویری از دولت‌آباد اولیـه را درون ذهن ما ترسیم کنند. برج‌های گلی کـه به هم متصل بودند و در این محدوده «هسته اولیـه دولت‌آباد» بزرگ‌ترین قصر بـه نام قصر آیین (بهشت آیین) تقریباً درون محل فعلی هلال احمر با مساحتی بسیـار و ارتفاعی بلند ساخته شد. درون کنار این برج عمارت گوهرالملوک شیخ الملوک بود کـه به قصر گوهر الملوک معروف بود. همچنین درون درون شـهر، محله‌های زورآباد یـا فرح آباد، فراهانی، دولت‌آباد، زندیـه، کهنـه، قبِّه‌ای‌ها، امامـی‌ها و مـیدان حکومتی و دیگر تأسیسات شـهری مانند بازار، مسجد، ، کاروانسرا، دیوانخانـه و سربازخانـه شکل گرفت. همچنین قنات‌های ملایر عبارت بودند از دولت‌آباد، پارک، موده، بهارستان و جعفرآباد. بعد از شیخعلی مـیرزا، سیف الدوله، ابولقاسم خان نوری، محمد علی خان مـیرفتاح و جامع قاسم خوانساری درون توسعه وگسترش شـهر فعالیت داشتند.[۲۵][۳۳]

مناطق جدا شده از ملایر

ملایر درون استان غرب قرار داشت و شـهرستان‌های فعلی نـهاوند و تویسرکان درون گذشته و براساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۲۶ ه‍.ش از بخش‌های تابعه شـهرستان ملایر درون استان پنجم کشور بودند کـه در سال ۱۳۲۸ ه‍.ش از ملایر منفک و به شـهرستان ارتقاء یـافتن.[۳۴][۳۵][۳۶]

جغرافیـا

اقلیم

ملایر شـهری کوهستانی هست و درون مـیان رشته کوه زاگرس قرار گرفته‌است. بافت اصلی شـهر درون جلگه‌ای مسطح ساخته شده[۳۷] و آب و هوایی معتدل کوهستانی دارد.[۲]

موقعیت جغرافیـایی

ملایر درون ۴۸ درجه و ۴۹ دقیقه و ۳۰ ثانیـه از مبدأ گرینویچ و عرض ۳۴ درجه و ۱۷ دقیقه قرار دارد. ارتفاع این شـهر از سطح دریـا ۱۷۲۵ متر است.[۳۷]

زمـین‌شناسی

از دیدگاه زمـین‌شناسی ملایر درون زون سنندج- سیرجان قرار دارد و کمربند ملایر – اصفهان بـه عنوان یکی از گستره‌های معدنی سرب و روی ایران معرفی شده‌است.[۳۸] بر اساس اظهار سازمان زمـین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور کمربند ملایر – اصفهان مـهم‌ترین محور روی و سرب ایران است.[۳۹]

مردم‌شناسی

پس از اینکه قاجارها بر حکومت مرکزی تسلط یـافتند، ایل زند دوباره بـه ملایر بازگشتند و در چند نقطه از دشت ملایر ساکن شدند، سپس اندک اندک چند دستهٔ مـهاجر بـه ملایر وارد و در این شـهر ساکن شدند کـه مبدأ آنان نـهاوند، تویسرکان و اصفهان، فراهان و خوانسار و کشور بحرین بود.[۱۱]

جمعیت

بر پایـه سرشماری عمومـی نفوس و مسکن درون سال ۱۳۹۵ جمعیت این شـهر ۱۷۰٬۲۳۷ نفر (۵۲٬۶۹۷ خانوار) بوده‌است.[۴۰]

جدول زیر روند رشد جمعیت ملایر را نشان مـی‌دهد.[۴۱]

جمعیت تاریخی سال جمعیت %±۱۳۳۵ ۲۱٬۱۰۵ — ۱۳۴۵ ۲۸٬۴۳۴ ۳۴٫۷ ٪ ۱۳۵۵ ۴۷٬۱۱۷ ۶۵٫۷ ٪ ۱۳۶۵ ۱۰۳٬۶۴۰ ۱۲۰٫۰ ٪ ۱۳۷۰ ۱۳۰٬۴۵۸ ۲۵٫۹ ٪ ۱۳۷۵ ۱۴۴٬۳۷۳ ۱۰٫۷ ٪ ۱۳۸۵ ۱۵۳٬۷۴۸ ۶٫۵ ٪ ۱۳۹۰ ۱۵۹٬۸۴۸ ۴٫۰ ٪ ۱۳۹۵ ۱۷۰٬۲۳۷ ۶٫۵ ٪

قومـیت‌ها

بر حسب آمار دفتر سیـاسی استانداری همدان بـه نقل از مرکز آمار ایران جمعیت و قومـیت‌های شـهرستان ملایر بـه شرح زیر است[۴۲] مردم اصیل شـهرستان ملایر اکثراً فارس هستند کـه به دلایل مختلف گویش لری درون بین آن‌ها کم رنگ ترشده و بیشتر بـه زبان فارسی با لهجه ملایری تکلم مـی‌کنند و اقلیت‌های ترک نیز درون نواحی شمالی ملایر هستند، ساکن مـی‌باشند. بجز ایل زند کـه مشـهور ترینِ قوم لک درون منطقه ملایر مـی‌باشد مابقی درون حدود چند روستا پراکنده شده‌اند. البته درون ادوار گذشته اقوام زیـادی از مناطق مختلف ایران بـه ملایر کوچ کرده‌اند.